Osmanlı Dönemi'nde Balkanlar'da Bektaşilik
Bektashism in The Balkans during the Ottoman period
- Tez No: 569412
- Danışmanlar: DR. ÖĞR. ÜYESİ YAKUP KURT
- Tez Türü: Yüksek Lisans
- Konular: Tarih, History
- Anahtar Kelimeler: Osmanlı Devleti, Bektaşilik, Hacı Bektaş Veli, Dervişler, Balkanlar, Ottoman Empire, Bektashism, Hacı Bektaş Veli, Bektashi Leaders, Balkans
- Yıl: 2019
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Bölgesel Araştırmalar Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Balkan Araştırmaları Bilim Dalı
- Sayfa Sayısı: 180
Özet
Osmanlı Devleti'nin Balkanlar'da egemenlik kurmasını sağlayan dini zümreler bulunmaktadır. Dini toplulukların gösterdiği faaliyetler, devletin Balkanlar'da yüzyıllarca kalmasını sağlamıştır. Bu dini topluluklardan birisi Bektaşiler olmuştur. Bektaşiler, Hacı Bektaş Veli'nin Anadolu'ya gelişinden itibaren Balkanlar'da fetih hareketlerine katılmışlardır. İslamiyet'i Balkan coğrafyasına yayarak yüzyıllarca bu bölgede yaşamışlardır. Toplumsal ve siyasi alanda kendilerine mühim bir yer edinmişlerdir. Osmanlı Devleti'nde kurdukları dini yapılarla güvenlik rolü üstlenmişlerdir. Diğer yandan, Hıristiyanlar ile kurdukları yakın temaslar sayesinde birden fazla inanç özellikleri taşımışlardır. Balkanlar'da birçok efsanelere, eserlere konu olmuşlar, kendilerine özgü kültürleri ve yaşayışları ile geniş kitlelere ulaşmışlardır. Bu derviş toplulukları devletin kurumsal ve sosyal alanda birer temsilcileri olmuşlardır. Sarı Saltuk, Seyyid Ali Sultan, Harabati Baba, Durbalı Sultan gibi birçok Bektaşi dervişinin bıraktığı miras Balkan coğrafyasının zenginliklerindendir. Bektaşilerin Balkanlar'daki mirası sadece bölgenin değil, bütün dinlerin dikkatini çekmiştir. Buradan hareketle Bektaşilerin bıraktıkları eserler, kurdukları yapılar Hıristiyan dünyası tarafından ciddi şekilde takip edilmiştir. Osmanlı Devleti'nin Bektaşilere olan yakınlığı, Balkanlar'da refahının yıllarca sürmesini sağlamıştır. Böylece Bektaşilerin dini ve kültürel zenginliği devlet desteğiyle uzun yıllara yayılmış ve Balkanlar'daki en önemli dini miraslardan birisi haline gelmiştir. Bahsini etmiş olduğumuz bu çalışmanın yapılmasındaki temel amaç, Bektaşilik tarikatının bölgede var oluş sürecini sadece Anadolu merkezli olarak izah etmenin getirdiği yanlış algılama üzerinedir. Her ne kadar Bektaşiler bir tarikat özelliği almadan önce Balkanlar'da yer almış olsalar da Dimetoka dervişi olan ve ikinci lider gözüyle bakılan Balım Sultan döneminde tarikatlaşma yoluna gitmişlerdir. Bu durum Balkanlar'daki Bektaşi yapılarını daha önemli hâle getirirken, Osmanlı merkezi idaresinin Balkanlar'da yaşayan dervişlere olan bakış açısının da değişmesine neden olmuştur. Çünkü Osmanlı Devleti'nin Anadolu'da bulunan Bektaşi dervişlerinden birini tercih etmeyerek Balkanlar'da bulunan bir Bektaşi dervişini tarikatlaşmamış toplulukların başına getirmesi Anadolu'da çıkan isyan hareketleriyle alakalı bir durumdur. Özellikle bu durum Anadolu'da meydana gelen isyanlardan uzak olan birisinin tercih edilmesini zorunlu kılmakta ve kontrol edilebilirliğini de kolaylaştırmıştır. Zira Bektaşilik tarikatı 1826 ii yılından itibaren Osmanlı Devleti'nde yasaklanmış olsa da bu durum padişah Mahmut dönemi ile sınırlı kalmıştır. Bektaşilik tarikatının yasaklı olduğu dönemde Sultan Abdülmecid döneminde kısmen de olsa hâlâ tanınıyor olması ve Sultan Abdülaziz'in Bektaşi tarikatına olan bağlılığı tarikatın tekrar yükselişe geçmesine neden olmuştur. Bektaşilerin yeniden yükselişe geçmesini sağlayan Balkanlar'daki dini yapılardan bazılarıdır. da bulunan Seyyid Ali Sultan'a bağlı dervişler giderek konumunu güçlendirmiş böylece Makedonya, Kosova ve Arnavutluk'ta bulunan Bektaşi yapılarını etkisi altına almıştır. Başka bir deyişle Bektaşiliğin 1826 yılından sonra yeniden yükselişini de Balkanlar'da yer alan bir başka tekke sağlamıştır. Dolayısıyla çalışmamız Bektaşilik tarihine yön vermesi bakımından merkeziyetçilik, örgütlenme, tarikatlaşma, radikalleşme gibi kavramları göz önünde bulundurarak Balkan coğrafyasını diğer bölgelere nazaran daha kıymetli bulmaktadır. Yapacağımız tahliller ve tespitler de bunun üzerine yoğunlaşmaktadır. Yapmış olduğumuz tüm izahlardan hareketle Balkanlar'daki Bektaşilik tarikatını izah ederken üç bölüm halinde dile getirmek tarafımızca daha mantıklı olacaktır. Birinci bölümümüz Bektaşilik kavramının tabanını oluşturan özelliklerin neler olduğu, Hacı Bektaş Veli'nin nasıl bir tarihi figür olduğu ve Anadolu'ya geliş sürecine değinmektedir. İlave olarak bu bölümümüzde, Bektaşi topluluklarının merkezileşme ve tarikatlaşma sürecine nasıl geçtikleri izah edilecektir. Birinci bölümümüzün son konusunu ise Osmanlı Devleti ile Safevi Devleti arasında meydana gelen“Şia merkezli”çekişmenin Bektaşilik tarikatına olan etkileri belirtilecek ve bu durumun ilerleyen süreçte Balkanlar'a olan yansımaları izah edilecektir. Çalışmamızın ikinci bölümünü Balkanlar'da Bektaşilik tarikatının var oluşunu sağlayan temel dinamiklerin izahı oluşturmaktadır. Çalışmamız, Balkanlar'daki Bektaşilik tarikatının yayılmasını sağlayan etkenlerden birisi olarak Osmanlı öncesi dönemi önemli görmektedir. Buradan hareketle Dobruca'ya yerleşen Sarı Saltuk'un kim olduğu ve ona bağlı olan derviş topluluklarının Bektaşilik tarikatı ile alakası açıklanarak Osmanlı öncesi döneme vurgu yapılacaktır. Diğer yandan Osmanlı döneminde Bektaşilik tarikatının Balkanlar'da yayılmasını sağlayan sosyoekonomik tabanlı etkenlerin neler olduğu ve tarikatın yayılmasında hangi kesimlerin etkili olduğu üzerine tahlillerde bulunulacaktır. Bu bölümümüzün son konusunu yayılmaya eş zamanlı olarak Osmanlı Devleti'nde Bektaşilik tarikatının yasaklanması ve sonrasında Balkanlar'a olan yansımaları oluşturmaktadır. iii Tarihsel tutarlılık bağlamında çalışmamızın son bölümü ise Balkanlar'daki ülkelerde Bektaşi varlığının analizi üzerinedir. Balkan ülkelerinde Bektaşilik tarikatını yayan dervişlerin kimler olduğu, bu dervişlerin devlet ile olan ilişkileri, farklı etnik unsurlarla olan temasları ve sosyal hayattaki konumları izah edilecektir. Bektaşi dervişlerinin hayatları hakkında saptamalar yapılarak, kurmuş oldukları dini yapıların Balkanlar'daki konumu üzerine tespitlerde bulunulacaktır.
Özet (Çeviri)
ABSTRACT BEKTASHISM IN THE BALKANS DURING THE OTTOMAN PERIOD There are religious groups that enable the Ottoman state to establish sovereignty in the Balkans. The activities of religious communities ensured that the state remained in the Balkans for centuries. One of these religious communities has been Bektashis. Bektashis participated in the conquest movements in the Balkans since the arrival of Hac Bektaş Veli in Anatolia. They have lived in this region for centuries, spreading Islam throughout the Balkan region. They have gained an important place in the social and political sphere. They assumed the role of security with the religious structures they established in the Ottoman Empire. On the other hand, thanks to their close contacts with Christians, they had multiple faith characteristics. They have been the subject of many legends and works in the Balkans and have reached a wide audience with their unique cultures and lives. These dervish communities have been representatives of the state in the institutional and social sphere. The heritage left by many Bektashi dervishes such as Sarı Saltuk, Seyyid Ali Sultan, Harabati Baba and Durbalı Sultan are among the riches of Balkan geography. The Bektashis legacy in the Balkans has attracted the attention of not only the region, but all religions. From this point on, the artifacts left by the Bektashis and the structures they established were seriously followed by the Christian world. The proximity of the Ottoman state to the Bektashis ensured that its prosperity in the Balkans lasted for years. Thus, the religious and cultural wealth of the Bektashis spread over many years with state support and became one of the most important religious legacies in the Balkans. The main purpose of this study, which we mentioned, is to explain the existence of Bektashism sect in the region as being based only on Anatolian misperception. Although the Bektashis had taken part in the Balkans before they acquired a cult feature, they went on the path of sectarianism during the reign of the Sultan of Balim, who was the dervish of Dimetoka and who was the second leader. This made Bektashi structures in the Balkans more important, while changing the view of the Ottoman central administration on dervishes living in the Balkans. Because the Ottoman state did not prefer one of the Bektashi dervishes found in Anatolia, bringing a Bektashi dervish found in the Balkans to the head of the non-sect communities is relevant to the rebellion movements in Anatolia. In particular, this situation forced the preference of someone who was far from the insurgency v that occurred in Anatolia and facilitated its controllability. Although the Bektashism sect was banned in the Ottoman Empire from 1826, this was limited to the reign of Sultan Mahmut. During the period when the bektashism sect was banned, it was still partially recognized during the reign of Sultan Abdülmecid, and Sultan Abdülaziz's devotion to the Bektashi sect caused the sect to rise again. They are some of the religious structures in the Balkans that enabled the Bektashis to rise again. Dervishes under Sayyid Ali Sultan, especially in the Greek geography, gradually strengthened their position, thus influencing the Bektashi structures in Macedonia, Kosovo and Albania. In other words, the rise of Bektashism again after 1826 provided another lodge in the Balkans. Therefore, our study considers Balkan geography more valuable than other regions considering the concepts such as centrality, organization, sectarianism, radicalization in terms of direction to Bektashism history. The tests and determinations we will make are focused on this. Based on all the explanations we have made, it would be more logical for us to explain the Bektashism sect in the Balkans in three parts. The first part deals with the characteristics of Bektashism, the historical figure of Hacı Bektaş Veli, and the process of his arrival in Anatolia. In addition, this section will explain how the Bektashi communities went through the process of centralization and sectarianism. The effects of the“Shiismcentered”conflict between the Ottoman state and the Safavid state on the Bektashism sect will be explained and the reflections of this situation on the Balkans will be explained in the process. The second part of our study is the explanation of the basic dynamics that have enabled the existence of Bektashism sect in the Balkans. Our study considers the preOttoman Period important as one of the factors that enabled the spread of the Bektashism sect in the Balkans. From here, the emphasis will be placed on the pre-Ottoman period by explaining who the Sarı Saltuk settled in Dobruca was and its relation to the bektashism sect of the Dervish communities attached to it. On the other hand, analyses will be made on what are the socioeconomic-based factors that enabled the Bektashism sect to spread in the Balkans during the Ottoman period and which segments were effective in spreading the sect. The last issue of this section is the banning of the Bektashism sect in the Ottoman Empire and its subsequent reflections on the Balkans. In the context of historical consistency, the last part of our study is on the analysis of Bektashi presence in countries in the Balkans. Who are the dervishes spreading the vi Bektashism sect in Balkan countries, their relations with the state, their contacts with different ethnic elements and their positions in social life will be explained. Bektashi dervishes will be able to determine their lives and will be able to determine the position of their religious structures in the Balkans.
Benzer Tezler
- Demokrat Parti döneminde Aleviler ve Bektaşiler'in siyasi ve sosyo-kültürel faaliyetleri (1950-1960)
Political and socio-cultural activities of Alevis and Bektashis in period of Democrat Party (1950-1960)
İSA TOLGA ÇIPLAK
Yüksek Lisans
Türkçe
2017
Siyasal BilimlerBalıkesir ÜniversitesiTarih Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. ZEKİ ÇEVİK
- Osmanlı Döneminde Rumeli Gazi-Derviş Tipolojisi (14-15. Yüzyıllar)
Typology Of Rumelian Ghazi-Dervishes During Ottoman Period (14-15th Centuries)
FARUK ÖZKAN
Yüksek Lisans
Türkçe
2020
TarihÇanakkale Onsekiz Mart ÜniversitesiBölgesel Araştırmalar Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. AŞKIN KOYUNCU
- Erken dönem Osmanlıda Bektaşiliğin gelişimi: Yunanistan'da Bektaşi tekkeleri
The formation of Bektashi tradition in the early Ottoman period: The Bektashi lodges in Greece
AYŞEN OKTAY
- Çağdaş Arnavutluk'taki Bektaşi Tekkeleri ve faaliyetleri üzerine bir araştırma
A study on Bektashi Dervish Lodges (Tekkes) and Their activities in contemporary Albania
HAFSA RUSHITI
Yüksek Lisans
Türkçe
2024
DinDokuz Eylül ÜniversitesiFelsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı
PROF. DR. ALİ İHSAN YİTİK
- Boşnak halk kültüründe Türk tekke-tasavvuf geleneğinin izleri
Impression of Turkish convent mysticism on Bosnian folk culture
FATİH İYİYOL
Doktora
Türkçe
2010
Halk Bilimi (Folklor)Sakarya ÜniversitesiTürk Edebiyatı Bölümü
YRD. DOÇ. DR. TÜRKER EROĞLU