Topkapı Sarayı Kütüphanesi'ndeki Memlûk dönemi ciltleri ve hendesi tezyinatı
Memluk period book binding and geometric ornamentation in the Topkapı Palace Library
- Tez No: 942199
- Danışmanlar: PROF. DR. AZİZ DOĞANAY
- Tez Türü: Yüksek Lisans
- Konular: Sanat Tarihi, Art History
- Anahtar Kelimeler: Hendesî Tezyînât, Memlûk, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Cilt, Geometric Ornamentation, Mamluk, Topkapı Palace Library, Bookbinding
- Yıl: 2025
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Marmara Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: İslam Tarihi ve Sanatları Bilim Dalı
- Sayfa Sayısı: 505
Özet
İslâm medeniyetinde sanat eserleri; ilmî birikimle yoğrulmuş, her bir hünerkâr işçilik, matematiksel hesaplamalarla desteklenen zarif motiflerle taçlanmıştır. Bu sanatsal anlatımın en nadide örneklerinden biri olan hendesî tezyînât, İslâm sanatında yalnızca bir süsleme değil; matematiksel nizâmın ve ilâhî düzenin estetik bir yansıması olarak kabul edilmiştir. Hendesî düzenin ilmî bir titizlikle inşa edilmesi, mimariden cilt kaplarına kadar geniş bir alanda kendini göstermiş; İslâm sanatkârlarının ilmî birikimlerini sanatla buluşturdukları zarif bir anlatım diline dönüşmüştür. Memlûkler döneminde belirginleşen sanatkârane birikim, hendese ilminin disiplinli bir estetik anlayışla yoğrulmasıyla kemale ermiştir. Bu süreçte, hendesî tezyînât hesaplamalarla desteklenen bir estetik tertip olarak sanata yansımıştır. Gezgin sanatkârlar, himaye edilen sanat çevreleri ve ilmî hicret hareketleri, Memlûk Devleti'nin sanat üslûbunun gelişmesinde ve yayılmasında büyük bir tesir oluşturmuştur. Memlûk sanatkârları, ilmî hesaplamalarla desteklenen zarif işçilikleriyle inşa ettikleri bu hendesî motifleri, yalnızca Mısır ve Suriye ile sınırlı kalmayıp; Osmanlı Devleti'nin payitahtı İstanbul başta olmak üzere, Avrupa'ya kadar geniş bir etki sahasında taşımış ve tanıtmışlardır. Böylelikle, Memlûk ciltlerini bezeyen hendesî tezyînât, İslâm sanatının sınırlarını aşan bir üslûp kazanmış; coğrafyalar arası etkileşime kapı aralamış ve sınırları aşarak geniş coğrafyalara intikal etmiştir. Memlûkler dâhil birçok nadide esere mihmandarlık eden, ilmî ve sanatsal bir hafıza vazifesi gören Topkapı Sarayı Kütüphanesi, sahip olduğu zengin Memlûk ciltleri koleksiyonu ile bu mirası yaşatan en kıymetli hazinelerden biridir. Bizim de çalışmamızın zeminini teşkil eden bu kıymetli hazine, ilmî bir titizlikle işlenmiş Memlûk ciltlerinin günümüze ulaşmasına vesile olmuştur. Ayrıca, Hendesî tezyînât konusundaki tarihî vesika ve kaynaklara ulaşmamıza ve detaylı çalışmalar yapmamıza imkân sağlayan bu araştırma, desenlerin inşası ve çözümlemesine dair köklü bir geçmişe ışık tutmakta; desenlerin arka planındaki inşa çizgileriyle günümüze güçlü bir köprü kurmaktadır. Bu sayede, tarihî birikim ile günümüz arasında takip edilebilir bir bağ teşekkül etmekte; benzeri çalışmalarla birlikte, bu desenlerin tarihteki çizim teknikleri ve uygulama yöntemlerinin yapısının daha kapsamlı şekilde incelenebileceğine inanıyoruz. Tez kapsamında; Topkapı Sarayı Kütüphanesi'nde yer alan ve geniş bir yüzyıl aralığını kapsayan hendesî tezyînâtlı Memlûk dönemi yazma eserleri incelenmiştir. Hendesî tezyînâtın yapısal düzeni, uygulama teknikleri ve hendesî nizâm titizlikle analiz edilmiş; her bir desenin tarihî arka planı, sanatsal kimliği ile birlikte değerlendirilmiştir. Bu çalışmamız ile, Topkapı Sarayı Koleksiyonu'nda muhafaza edilen nadide Memlûk ciltlerinin hendesî tezyînâtı, tarihî süreç içerisindeki gelişimiyle birlikte ele alınmış; ilmî birikimin sanata nasıl aktarıldığı detaylı bir şekilde incelenmiştir. Elde edilen bulgular, İslâm sanatında hendesî tezyînâtın ehemmiyetini; Memlûk sanatının zarif hendesî üslûbunu ve bu üslûbun cilt sanatındaki yansımalarını seyretmemize imkân tanımaktadır. Memlûk sanatkârlarının ilmî disiplinleri, sanatsal bir incelikle harmanlayarak inşa ettikleri bu motifler, dönemin ufkunu anlamak adına kıymetli bir miras sunmaktadır. Bu çalışmanın, özellikle cilt sanatında hendesî tezyînâtın tarihî gelişimini araştıran araştırmacılar için ilham kaynağı olmasının yanı sıra, İslâm medeniyetinin nadide örneklerini gün yüzüne çıkaracağı ümit edilmektedir.
Özet (Çeviri)
In Islamic civilization, art is intertwined with scientific knowledge; every piece of skilled craftsmanship is adorned with elegant motifs supported by mathematical calculations. One of the most exquisite examples of this artistic expression, geometric ornamentation, is not merely a form of decoration in Islamic art; it is regarded as an aesthetic reflection of mathematical order and divine harmony. The scientific precision with which geometric order was constructed manifested itself in a wide range of fields, from architecture to book covers, transforming into an elegant narrative language that brought together the scientific knowledge of Islamic artists and art. Artistic production, which became prominent during the Mamluk period, matured with the adoption of geometry as an artistic discipline. During this process, geometric ornamentation was not merely a decorative element but reflected an aesthetic order supported by scientific calculations. Traveling artists, patronage circles, and scientific migration movements had a significant impact on the spread of the Mamluk artistic style. Mamluk artists, with their elegant craftsmanship supported by scientific calculations, introduced these geometric motifs, which were not limited to Egypt and Syria, to a wide sphere of influence, including Europe, with the capital at its center. Thus, the geometric decorations adorning Mamluk bindings acquired a style that transcended the boundaries of Islamic art, opening the door to interregional interaction as an artistic expression of scientific knowledge and spreading across vast geographical areas. The Topkapı Palace Library, which houses many rare works, including those from the Mamluks, and serves as a repository of scientific and artistic memory, is one of the most valuable treasures preserving this heritage with its rich collection of Mamluk bindings. This valuable treasure, which forms the basis of our study, has enabled the Mamluk volumes, meticulously crafted with scientific rigor, to reach our time. Within the scope of this thesis, geometric ornamented Mamluk period manuscripts spanning a wide range of centuries and housed in the Topkapı Palace Library were examined. The structural order, application techniques, and geometric order of the geometric ornamentation were analyzed with great care, and the historical background and artistic identity of each pattern were evaluated. In this study, the geometric ornamentation of the rare Mamluk bindings preserved in the Topkapı Palace Collection is examined in conjunction with its historical development, and the transfer of scientific knowledge to art is investigated in detail. The findings reveal the importance of geometric ornamentation in Islamic art, the refined geometric style of Mamluk art, and how this style is reflected in bookbinding. The motifs created by Mamluk artists, who blended scientific disciplines with artistic refinement, offer a valuable legacy for understanding the horizons of the period. It is hoped that this study will serve as a source of inspiration for researchers investigating the historical development of geometric ornamentation in bookbinding, as well as shed light on the rare examples of Islamic civilization.
Benzer Tezler
- Topkapı Sarayı kütüphanesindeki seçilmiş klasik şemse cilt kapakları
Topkapi Palace library choosing classic şemse binding covers
AYLA GÜLEÇ
Yüksek Lisans
Türkçe
2007
El SanatlarıMimar Sinan Güzel Sanatlar ÜniversitesiGeleneksel Türk El Sanatları Ana Sanat Dalı
Y.DOÇ. HABİB İŞMEN
- Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Revan Kitaplığı 1296 numaralı Kitâb-ı Gencîne-i Feth-i Gence'nin minyatürleri
Miniatures of Kitâb-i Gencîne-î Feth-i Gence, Topkapı Palace Museum Library, Revan Collection, no. 1296
ZEYNEB ERTUĞRUL
Yüksek Lisans
Türkçe
2019
El SanatlarıMimar Sinan Güzel Sanatlar ÜniversitesiSanat Tarihi Ana Bilim Dalı
PROF. DR. BANU MAHİR
- Yeni dünyanın keşfi: Târîh-i Hind-i Garbî hadîs-i nev (İstanbul Topkapı sarayı müzesi kütüphanesi r.1488) ve resimleri
Exploration of the new world: Târîh-i Hind-i Garbî hadîs-i nev (İstanbul Topkapı palace museum library r.1488)and its pictures
ÖZLEM ÖZTÜRK
Yüksek Lisans
Türkçe
2012
Sanat TarihiÇanakkale Onsekiz Mart ÜniversitesiSanat Tarihi Ana Bilim Dalı
YRD. DOÇ. DR. SEMİHA ALTIER
- Tarih-i Kostantiniye ve Ayasofya (inceleme-metin)
The history of constantinople and Hagia Sophia (examination-text)
ANIL DENİZ
- Bir geçiş dönemi olarak İstanbul'da 3. Ahmet Devri mimarisi
Ottoman architecture in İstanbul during the period of Ahmet 3. (1703-1730)
GÜLÇİN CANCA
Doktora
Türkçe
1999
Sanat TarihiMimar Sinan Güzel Sanatlar ÜniversitesiSanat Tarihi Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. ZEKİ SÖNMEZ