Ağrı Dağı volkanik kütlesinin jeomorfolojisi
Geomorphology of the Mount Ağrı (Ararat) volcanic massif
- Tez No: 947047
- Danışmanlar: DOÇ. DR. ATİLLA KARATAŞ
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Coğrafya, Geography
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2025
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Marmara Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Coğrafya Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 250
Özet
Ağrı Dağı, 5137 m yüksekliği ve 1850 km² yüzölçümüyle Türkiye'nin en yüksek ve en büyük volkanik alanıdır. Ayrıca Ağrı Dağı, Kuvaterner'de toleyitik bazaltlardan riyolitik lavlara kadar değişen kimyasal bileşimlere sahip lav ve piroklastik malzemeler püskürten Batı Asya'nın en önemli stratovolkanlarından biridir. Neotektonik boyunca, Arap-Avrasya levhaları arasındaki sıkışmalı tektonik, Doğu Anadolu Platosu'nda K-D doğrultuda açılma çatlaklarına ve KB-GD gidişli sağ doğrultu atımlı faylara ve bu fayların aralı aşmalı atım sergilediği kesimlerde yaygın volkanizma ile sonuçlanmıştır. Ağrı Dağı, Serdarabat-Nahçıvan Fay Zonu ile Doğubayazıt-Maku Fay zonları arasındaki açılma bileşenli sağ transfer faylar ve Ağrı Açılma Çatlağı denetiminde gerçekleşen effüzif, ekstürizif ve eksplozif volkanik patlamalarla oluşmuştur. Volkanik kompleks genel olarak dört ana, ayrıntılı olarak da dokuz evrede oluşumunu tamamlamıştır. Farklı patlama dinamiğine sahip volkanik aktivite, kütle dahilinde genç ve belirgin morfolojik yapı ile karakterize; stratovolkanik koniler, bazaltik-andezitik lav akıntıları ve sıralı lav domları, cüruf konileri, lav tepeleri gibi monojenetik volkanları oluştururken, freatik-freatomagmatik faaliyetler maar ve sektörel yamaç çökmeleri gibi deformatif yüzey yapılarının gelişimine yol açmıştır. Geç Pleyistosen-Holosen'de volkanik faaliyetlerin azalmasıyla birlikte dış kuvvetlerin etkisiyle jeomorfik aşınım ve birikim şekilleri gelişmeye başlamış, bu süreçte farklı morfojenetik kuşaklarda polisiklik ve polijenik morfolojik şekiller oluşmuştur. Günümüzde 800-1000 m kotlarında kurak-yarı kurak iklim koşullarının hâkim olduğu volkanitler ve volkanoklastikler üzerinde; farklı kumul tipleri, reg oluşumları, ripple-marklar, cilalı yüzeyler, alveolar çözünme ve tafoni oluşumları ile karakteristik eoliyen yer şekilleri gelişmiştir. Bunun yanında volkanın 1000-2500 m yükseltileri arasında baskın süreç flüvyal erozyon olsa da ana kayanın yüksek gözenekliliği ve sızmayı destekleyen permabilitesi nedeniyle derinliği 100 m'yi aşmayan barrankoslar dışında flüvyal aşınım şekillerinin oluşumu sınırlanmıştır. Öte yandan, volkanın üst kotlarına doğru artan eğim koşulları altında, şiddetli sağanak yağışlar, kar ve buzul erimeleriyle akışa geçen geçici akarsular, volkanın eteklerine bol miktarda volkanoklastik taşıyarak geniş alüvyal yelpazeler oluşturmuştur. Bu süreçler kütlede özellikle yaz mevsiminde sık sık soğuk lahar akıntılarının gelişimine de neden olmaktadır. Volkanın 2500 m ile 4000 m kotları arasında flüvyal süreçler aktif olsa da baskın süreç periglasiyal koşullardan oluşmaktadır. Kuşak içerisinde toprak gelişimini desteklemeyen yüksek eğim değerleri ve genç bazaltik-andezitik lavların yetersiz erozyonu nedeniyle mikro periglasiyal yer şekilleri sınırlı alanlarda gelişmiştir. Ancak şiddetli karasal iklim koşulları etkisi altında anakayanın parçalanmasıyla oluşan bloklu materyaller sahada; kaya buzulu, protalus setleri, taş şeritleri, talus yamacı, talus konisi gibi gelişkin makro periglasiyal şekillerin oluşumuna neden olmuştur. Ayrıca, paleo-kalıcı kar sınırı yaklaşık 3569 metreye kadar inen Büyük Ağrı Dağı'nın 70 km²'lik paleo buzul alanında; buzul vadileri, törpülenmiş yüzeyler, hörgüç kayalar, cilalı-çentikli-çizikli taşınmış bloklar, morenler ve sandurlar başlıca buzul yer şekillerini oluşturmaktadır. Günümüzde 8,11 km² alan kaplayan volkanın takke, saçak ve döküntü örtülü buzulları, küresel sıcaklık ortalamalarındaki artış nedeniyle yılda 0,05 km² gerilemektedir.
Özet (Çeviri)
Mount Ağrı (Ararat), with an elevation of 5,137 metres and an area of 1,850 square kilometres, is Turkey's highest and largest volcanic area. Additionally, Mount Ağrı is one of the most significant stratovolcanoes in Western Asia, having erupted lava and pyroclastic materials with varying chemical compositions, ranging from tholeiitic basalts to rhyolitic avaş, during the Quaternary period. Throughout the Neotectonic period, compressional tectonics between the Arabian and Eurasian plates resulted in widespread volcanism in the East Anatolian High Plateau, in K-D directional extansional faults and in sections where NW-SE trending en echelon segments of the right-lateral strike-slip faults. Mount Ağrı was formed by effusive, extrusive, and explosive volcanic eruptions controlled by right-lateral transfer faults with an extensional component between the Serdarabat-Nahçıvan Fault Zone and the Doğubayazıt-Maku Fault Zone, as well as the Ağrı Extension Fissure. The volcanic complex was formed in four main stages and nine detailed stages. Volcanic activity with different eruption avaş e produced; stratovolcanic cones, basaltic-andesitic lava flows and monogenetic volcanoes such as sequential lava domes, cinder cones, lava hills, characterised by young and distinct morphological relief within the massif, while phreatic-phreatomagmatic activities led to the development of deformative surface structures such as maars and sectoral clopse failures. With the decrease in volcanic activity during the Late Pleistocene-Holocene, geomorphic erosion and accumulation patterns began to develop under the influence of external forces, resulting in the formation of polycyclic and polygenic morphological shapes in different morphogenetic zones. Today, at elevations of 800–1000 m, where arid-semi-arid climatic conditions prevail, characteristic eolian landforms have developed on volcanic and volcaniclastic rocks, including different types of dunes, reg formations, ripple marks, polished surfaces, alveolar dissolution, and tafoni formations. In addition, although fluvial erosion is the dominant process between 1000-2500 m elevations of the volcano, the formation of fluvial erosion features is limited to barrancos with depths not exceeding 100 m due to the high porosity and permeability of the bedrock. On the other hand, under increasing slope conditions towards the upper elevations of the volcano, temporary streams flowing with heavy rainfall, snow and glacier melt have carried large amounts of volcanic debris to the slopes of the volcano, forming extensive alluvial fans. These processes also provide an environment avaş e frequent development of cold lahars, especially during the summer season. Although fluvial processes are active between 2,500 m and 4,000 m elevation, the dominant process is periglacial conditions. Due to high slope values that do not support soil development and insufficient erosion of young basaltic-andesitic avaş, micro-periglacial landforms have developed in limited areas within the belt. However, under the influence of severe continental climate conditions, the fragmentation of the bedrock has resulted in the formation of blocky materials in the field, leading to the development of advanced macro-periglacial features such as rock glaciers, protalus sets, rock strips, talus slopes, and talus cones. Additionally, in the 70 km² paleo-glacial area of Mount Ağrı, where the paleo-permanent snow line descends to approximately 3,569 metres, glacial valleys, eroded surfaces, hummocky rocks, polished, notched, and grooved transported blocks, moraines, and sandurs constitute the main glacial landforms. Today, the volcano's cap, rim, and debris-covered glaciers, which cover an area of 8,11 km², are retreating at a rate of 0,05 km² per year due to the increase in global average temperatures.
Benzer Tezler
- Tendürek Dağı (Ağrı-Van) ve yakın çevresinin jeomorfolojisi
The geomorphology of Mount Tendürek (Ağrı-Van) and it's environment
SEMRA ÇOBANOĞLU
Yüksek Lisans
Türkçe
2023
CoğrafyaVan Yüzüncü Yıl ÜniversitesiCoğrafya Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. HALİL ZORER
- Türkiye'deki aktif volkanlarda meydana gelen yüzey deformasyonlarının jeodezik tekniklerle izlenmesi
Monitoring surface deformations of active volcanoes in Turkey with geodetic techniques
HALİL İBRAHİM GÜNDÜZ
Doktora
Türkçe
2024
Jeodezi ve FotogrametriAksaray ÜniversitesiHarita Mühendisliği Ana Bilim Dalı
PROF. DR. FERRUH YILMAZTÜRK
DOÇ. DR. OSMAN ORHAN
- Etrüsk dağı ve yakın çevresinin fiziki coğrafya özellikleri
Physical geography features of Etrüsk mountain and it's surround)
KEMAL KOÇAKLI
Yüksek Lisans
Türkçe
2018
CoğrafyaYüzüncü Yıl ÜniversitesiCoğrafya Ana Bilim Dalı
DR. ÖĞR. ÜYESİ HALİL ZORER