Geri Dön

Özbek Türkçesinin leksikolojisi

Başlık çevirisi mevcut değil.

  1. Tez No: 31725
  2. Yazar: SELAHİTTİN TOLKUN
  3. Danışmanlar: PROF. DR. NURİ YÜCE
  4. Tez Türü: Yüksek Lisans
  5. Konular: Türk Dili ve Edebiyatı, Turkish Language and Literature
  6. Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
  7. Yıl: 1994
  8. Dil: Türkçe
  9. Üniversite: İstanbul Üniversitesi
  10. Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
  11. Ana Bilim Dalı: Eski Türk Dili Ana Bilim Dalı
  12. Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
  13. Sayfa Sayısı: 211

Özet

C. ÖZET Hazırlanan bu tezden netice olarak- şunları sırasıyla söyleyebiliriz: öncelikle sözlüğün malzemesinden yola çıkacak olursak, sözlükte bin yıllık bir kültür birliğine rağmen yetmiş yıllık bir hakimiyet sonunda Özbek Türkçesindeki Rusça kelimeler, Arapça ve Farsçadan daha fazladır, üstelik giren kelimelerin teknolojiyle ilgili olanları bir yana bırakacak olursak, sözlükte normal Türkçe kelimelerin yerine dahi Rusça kelimeler girmiştir. Mesela, Özbek Türkçe- sinde öğle vakti ve yemeği için tüslik ve pdşin (Farsçadan geçmiş tir) mevcutken bugün Rusçadan geçen obed veya cilt kelimesi mevcut iken torn v.b. kelimeler Özbek Türkçesini istila etmiştir, üstelik Rusçadan giren kelimeler, imla bakımından Özbek halkının telaffuz ettiği gibi değil, Rusçadaki imlasıyla yazılmıştır. Ayrıca yetmiş yıllık Sovyet döneminde hazırlanan sözlüklere bakılacak olursa, bunların en mühim ve en kapsamlılarının Özbekçe - Özbekçe olmayıp Rusça -Özbekçe şeklinde hazırlandığı görülür. Çalışmada esas alınan sözlükte de gerek ek gerekse kelimelerin açıklanması bakımından eksiklikler vardır. Bazı ekler Türkçe iken Farsça gibi gösterilmiştir. Mesela -daş eki gibi. Buna mukabil başka dillerden geçen bazı kelimelerin karşılığında hangi dilden geçtiği yazılmamıştır. Mesela dariçâ“pencere”v.b. Sözlükte dikkat çeken bir diğer nokta da özbekçede kullanılan bazı kelimelerin alınmamış olmasıdır. Mesela, ol- fiili sözlüğe alınmamıştır. Halbuki sözlükte olarak kelimesi madde başı olarak verilmiştir. Yine mengzâ- fiili, ayrıca sözlükte birçok kelime a- çıklanırken kullanılan +siman eki sözlükte yer almamıştır. Özbek Türkçesinin yapısını incelerken ortaya çıkan neticelere gelince, öncelikle şunu belirtmek lâzım ki Özbek Türkçesi bütün değişme ve gelişmelere rağmen Eski Türkçeyle ve Çağatay Türkçesiy le bağını sürdürmektedir. Kök halindeki isim ve fiil köklerine ba kılacak olursa, burada bugün Türkiye Türkçesinde unutulmuş olan bir çok köklerin Özbek Türkçesinde yaşadığı görülür. Yalnız bir nokta vardır ki dikkat çekicidir. O da Özbek Türkçesinde, Türkiye Türkçesi için arkaik kabul edilebilecek şekiller yaşarken bunların yanında diğer dillerden bilhassa Arap ve Fars dillerinden geçen kelimelerle birlikte kullanılmaktadır. Mesela us> es“akıl, hatır”yanında Arapça âql, Farsça yad beraber kullanılmaktadır. Yine uq-“aniamak”yanında ângiâ-, ve tüşün- gibi Türkçe anlamdaşları ile birlikte Arapçadan geçmiş olan fâhm+lâ- > fâhmiâ- kullanılmaktadır. Bunun gibi daha bir çok örnek verilebilir. Bir diğer dikkati çeken nokta Özbek Türklerinin başta da belirtildiği gibi farklı boyların birleşmesinden meydana gelmesinden dolayı da dillerinde bu boyların özelliklerini taşımaktaiar. Mesela KiDçak grubu şivelerdeki süy-“sevmek”fiili yanında Oğuz grubundaki gibi sev-, gelecek zaman partisipinin Eski Türkçede kullanılan biçimi olan -gu / -gü yanında -âcâk şekillerini örnek verebiliriz. Yine bir başka örnek genellikle Doğu Türkçesinde, rivayet bildirmek için ekân“imiş”kelimesi kullanılırken, Özbek Türkçesinde hem ekân hem de Ğmlş veya bir başka örnek emâs“değil”yanında tügül beraber kullanılmaktadır. Bu tabii aslında Özbek203 Türkçesinin biraz da Çağatay Türkçesinin bir devamı olmasından kaynaklanmaktadır. Çünkü Çağatay yazarları eserlerinde çok rahat Batı Türkçesinin unsurların kullanabilmekteydiler. Yukarıdaki durumdan dolayı şu söylenebilir ki Özbek Türkçesinde gerek yabancı dillerden geçmiş kelimelerden dolayı, gerekse Özbek Türklerinin etnografik yapısından dolayı eşanlamlı kelimeler veya fiililer çok fazladır. Güzel kelimesi karşığında Farsçadan çiray- li. Batı Türkçesinden gözâl, Kazak Türkçesinden suluv kelimeleri, Özbek Türkçesine mahsus sol im, umum Türkçedeki kör kâm gibi. Özbek sözlüğünde bazan da bir fiilin hem kök hem de genişlemiş durumunun beraber kullanılması göze çarpmaktadır. Mesela hem quç-“kucaklamak”, hem de qucaqla-, veya hem cjozı-“ayaklandırmak, has talığı nüksettirmek”hem de qozı-gâ > qozga, veya yine hem çay-“çalkalamak”hem de çayqâ- ve cayqala- fiilleri beraber kullanı- 1 ir. üzbek TürKçesindeki ekierle ilgili genel bir değerlendirme yapılacak olursa şu durumlar ortaya çıkar: Özbek Türkçesinde göze çarpan bir diğer durum da eklerin gel dikleri köklerle ilgilidir. Söyle ki, bugün Türkiye Türkçesinde kullanılan eklerin hemen hemen hangi köke geleceği bellidir. Yani Bazı ekler isimler bazı ekler fiillere gelir. Pek nadir ekler de hem isimlere gelir, hem de fiillere. Halbuki bu durum Özbek Türk çesinde bu durum daha yaygındır. Mesela Türkiye Türkçesinde -mek / -mak eki yalnızca fiillere getirilirken, Özbek Türkçesinde bu ek iki tane örnekle sınırlı kalsa bile isimlere getirilmiştir. Bunlar kokmak“yemyeşil”ve kölmâk“küçük göl, su birikintisi”kelimele ridir. Yine mesela +çı / +çi ekleri isme gelen bu ek Özbek Türk çesinde tep-çi- > tepçi-“sızarak görünür olmak”, qır-çı > qırçı-“kırmak, parçalamak”şeklinde fiillere getirildiği görülmektedir. İkinci bir nokta olarak ekler Özbek Türkçesinde genellikle tek şekillidir veya tek şekilli olma yolundadır, örnek olarak +av, +raq, +ginâ, +daş, -mas, -gân, -âdigân, -âcâk, -iâr v.b. gibi. Yine bir diğer nokta yukarıda kökler ve gövdeler için bahsedi len çift şekillilik bazı ekler için de geçerli olmaya başlamıştır. Mesela -ğu / -gü“gelecek zaman partisipi”, ile birlikte -gi de kullanılır olmuştur. Başka bir örnek olarak -ğuçı / -güçi yanında bu ekin gelişmesinden ortaya çıkan -(g)uvçı / -(g)üvçi / -avcı şe killeri gösterilebilir. Eklerle ilgili olarak bir de en başta gi riş bölümün de belirtilen Özbek Türkçesinin tağlığ grubunda olma durumuyla ilgili olarak şu belirtilmelidir ki bugünki Özbek Türk çesinde diyalektler bir yana bırakılacak olursa edebî dilde artık taglı şekli kullanılmaktadır. Eklerle ilgili bir başka durum da, eklerin yapısıyla ilgilidir. Bugün Özbek Türkçesinde tek bir ek gibi kullanılan bir çok ekler vardır ki bunlar aslında tek bir ek değil bilakis ek yığı Imasıaı r. Ancak bu ekleri tek tek ayırmak doğru olmadığından kelime yapıla rının incelenmesi sırasında bunlar tek bir ek gibi alındı. Çünki ekleri ayırıp geriye kalan gövde alındığında, bu gövde canlı, iş lek bir gövde değildir. Mesela yagın+gârçi 1 ik (< yagın+gâr+çi+1 ik) örnekte görüldüğü gibi eğer ekleri birbirinden ayırırsak bu tak dirde anlamsız bir kelime ortaya çıkmaktadır. Yani yagıngâr veya yagıngârçi gibi. Bir başka örnek kül-i-msirâ- (< kül-i-m-si râ-) fiilinde de gözlemlenebilir. Burada da ekleri biribirinden ayrıl-204 dığında anlam bozulmaktadır. Gerçi +sirâ eki isimlere gelir, -m de zaten fiilden isim yapma ekidir. Ancak yine de bu ek -msirâ- şeklinde ele alınmadır. Bu durumu gösteren örnekleri daha çoğalta¬ biliriz, yüz+lâb « yüz+lâ-b)“yüzlerce”, qum+lâq « qum+lâ-q),“kumluk”qorq-ınqırâ-«qorq-ı-n+qırâ)“korkar gibi olmak”v.s. Eklerde bir de Eski Türkçedeki bazı şekillerin korunduğu gözle¬ nir. Mesela -b gerundiumu, -ş- müşare eki, -kür- faktitifleri v.b. Ayrıca Özbek Türkçesinde dikkati çeken bir diğer eklerle ilgili husus, ekler kullanılırken eğer araya bir yardımcı ses alırsa bu yardımcı ünlü daima düz-dar bir vokal (ı/i) olmaktadır. Yani ekle kök arasında bir vokal uyumu (büyük sesli uyumu) yoktur. Özbek Türkçesinde türemiş isimler bahsinde mühim bir nokta su¬ dur: Arapça ve bilhassa Farsçadan geçen ek gibi telakki edilen un¬ surlar çok yaygın bir şekilde, rahatlıkla kullanılmaktadır. Hatta ki Farsçadan geçen bazı unsurlar Özbek Türkçesinin asli ekleri a- rasına girmiştir denilse yeridir, örnek olarak bâ+ (+sız/+siz), na- (olmayan, +sız/+sız), sar* (bolluk bildirir), -dar ( + 1 ı/ + ii), -zar (yer adı yapar) v.b. bunlara örnek olarak, betuz“tuzsuz”, natofcrı“yanlış”, serfaaiâ“çok çocuklu”, boydar“boylu”, ârçâzar“çamlık”kelimeleri gösterilebilir. Aslında Özbek Türkçesinde yalnızca bu yabancı dillerden geçen ekler değil hatta kelimeler (tabii Arapça ve Farsça) tamamen Türk¬ çe telakki edilerek kullanılmaktadır. Son zamanlarda Rus kültürün¬ den kurtulmak için Rusça kelimeler için Türkçe kelime ararken ra¬ hatlıkla yerine Arapça veya Farsçasını takdim edebiliyorlar. Mese¬ la samoylot“uçak”için teyyare (Arapça), bilet satış yeri için biietfuruşgahı gibi. Fiilden türemiş isimler bölümünün partisip ve gerundiumlardan türemiş isimler kısmındaki mühim bir nokta da -ı / -i ve -u / -ü gerundiumlarının olmamasıdır. Bu gerundiumlarının fonksiyonlarını -b ve -â gerundiumları üstlenmiş durumdadır. Birleşik kelimelerde dikkati çeken durum da daha çok takısız isim tamlamalarını kullanılmasıdır, iyelikli şekiller azdır. Mese¬ la bâibag“kuşak”, saçbag“saçbagı”, Oorgantepâ“yer ismi”, közay- nâk“gözlük”gibi. Fiiller bahsinde yukarıda belirtildiği gibi, hem kök hem aynı anlamlı türemiş gövdeler beraber kullanılabiliyor. Fiillerde de ÇOK sayıda ek yığılmaları olabiliyor. Türkiye Türkçesinden farklı olarak -ş- müşareke eki hem fiile ortaklaşma katıyor hem de fiile -Her çokluk BKİ anlamı kazandırabiliyor. Mesela kâlışdi“gelişti; geldiler”gibi. Fiillerle ilgili ikinci mühim nokta fıii.*. fiilden oluşan birleşik fiillerdir. Bu bölüm tezde iki ana grup altında incelenmiştir. Asıl fiilin başta olduğu yapılar ve asıl fiilin sonda olduğu yapılar. Birinci grupta ele alınan yardımcı fiiller fiilin anlamını değişik yönlerden tamamlarlar. Mesela berib yubar-“tamamen vermek, birden vermek”, bola turıb“olduğu halde, var¬ ken”, ikinci bölümde yer alan asıl fiilin sonda olduğu yapılar mahdut miktadadır. Burada en yaygın olan al- fiilidir. Al- ve kötâr-“kaldırmak”fiili, asıl fiilin anlamını faktit i fieştirmektedir. Mesela alıb bar-“götürmek”, alıb çık-“çıkarmak”gibi. Zamirler bahsinde görülen önemli bir durum, Türkiye Türkçesinden farklı olarak köklerin çekim sırasında degişmemesidir. Ayrıca Türkiye Türkçesinden farklı biçimde türetilmiş şahıs zamirleri vardır. Senlâr zamiri“tek tek sen yani hepiniz”anlamını taşır205 veya dönüşlülük zamirlerinde 2. çokluk şahıs için Türkiye Türkçesinde kullanılan kendiniz'e için Özbek Türkçesi özingiz, özinglâr, öziârıng, özlâringiz» şekillerini kullanır. Soru zamirlerinden“ne”için Özbek Türkcesi Doğu Türkçes indeki nime'yi ne'nin yanında yaygın olarak kullanır. Belirsizlik zamirierindeye Türkiye Türkçesinde sıfat olan kelimeler Özbek Türkçesinde doğrudan zamirdir. Mesela başka“başka, başkası”, özgâ“başka, başkası”, bundâylâr“böyleler, böyleleri”gibi. Özbek Türkçesinde kullanılan edatlar farklı yapılarda olabil¬ mektedir..MI/ + İİ ekleriyle yapılmış edatlar çok işlektir. Arqâl ı“vasıtasıyla”, sababli“sebebiyle”gibi. Gerundium ve partisiplerle yapılan ekler de yaygındır. Mesela deb“diye, için”, qârâb“-e doğru”, tartıb“-den itibaren, tâ”, qârâmây“rağmen”. Şart ekiyle, ise yanında Doğu Türkçesinde yaygın olarak kullanılan bolsâ“olsa, ise”edatı türetilmiştir. Burada dikkati çeken mühim bir nokta bu edatlar isimlere bağlanırken çoğu zaman isim yalın haldedir. Mân üçün“benim için”, qısdây“kıs gibi”, uy sarı“eve doğru”, kün sayın“gün geçtikçe”, siz bilan“sizinle”v.s. Özbek Türkcesi edat türetmede son derece kaabileyetli olmasına mukabil Arapça ve Farscadan çok miktarda edat halen kullanılmaktadır. Netice itibariyle Özbek Türkçesi kendi içerisinde ihtiyacı olan kelimeleri, terimleri rahatlıkla üreterek karşılayabilen bir şivedir. Ayrıca DU şive yukarıda da belirttiğimiz gibi Eski Türkçe bir çok unsurları içerisinde barındırmaktalar ve Türk boylarının karışımı olduklarından dillerinde bu karışımın izleri görülmektedir. Bütün bunlar dikkate alındığında bizim Türkçemiz için de bazen lazım olan batıdan gecen terimler için bu durumdan istifade edilebilir. Ayrıca Türkiye Türkçesindeki dille ilgili meşelerin hallolmasında belki yardımcı olabilir.

Özet (Çeviri)

Özet çevirisi mevcut değil.

Benzer Tezler

  1. Tez No

    440899

    Tuva Destanlarının söz varlığı

    Vocabulary analysis of Tuvan Epics

    EMİN ERDEM ÖZBEK

    Doktora

    Türkçe

    Türkçe

    2016

    Türk Dili ve EdebiyatıBalıkesir Üniversitesi

    Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. HÜLYA SAVRAN

  2. Tez No

    62462

    Özbek ve Azeri öğrencilerin Türkçe öğreniminde ad durum ve eylem çekimi yanlışları

    Başlık çevirisi yok

    FİLİZ METE

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    1997

    Türk Dili ve EdebiyatıAnkara Üniversitesi

    Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. ENİSE KANTEMİR

  3. Tez No

    770287

    Abdulla Aripov'un şiirleri üzerine dil ve üslup çalışması (İnceleme-metin)

    Language and style study on Abdulla Aripov's poems (Research-text)

    TUĞBA YILMAZ

    Doktora

    Türkçe

    Türkçe

    2022

    Türk Dili ve EdebiyatıAnkara Hacı Bayram Veli Üniversitesi

    Çağdaş Türk Lehçeleri Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. GÜLJANAT KURMANGALIYEVA ERCİLASUN

  4. Tez No

    828251

    Özbek Türkçesinin Hive Oğuz ağzı

    Khiva Oghuz dialect of Uzbek

    MUSTAFA CENGİZ

    Doktora

    Türkçe

    Türkçe

    2023

    DilbilimErciyes Üniversitesi

    Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. MUSTAFA ARGUNŞAH

  5. Tez No

    125432

    Özbek Türkçesinin kuruluş dönemindeki ses bilgisi özelliklerinin karşılaştırılması

    Comparison of phonetics of Uzbek Turkish language during its establishment period

    YASEMİN UZUN

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    2002

    Türk Dili ve EdebiyatıÇanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi

    Türk Dili Ana Bilim Dalı

    YRD. DOÇ. DR. YUSUF AVCI

Geri Dön