Yeşilırmak Deltasında (Çarşamba/Samsun) doğal ortam insan ilişkileri ve doğal çevre planlaması
The natural environment planning and natural environment – human relationships on Yeşilırmak Delta Plain (Çarşamba/Samsun)
- Tez No: 490974
- Danışmanlar: PROF. DR. KEMALETTİN ŞAHİN
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Coğrafya, Demografi, Geography, Demography
- Anahtar Kelimeler: Coğrafya, Çarşamba, delta ovası, kuvaterner, uzaktan algılama, Geography, Çarşamba, delta plain, quaterner, remote sensing
- Yıl: 2017
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Ondokuz Mayıs Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Coğrafya Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 380
Özet
Bu çalışmada Karadeniz Bölgesi'nin Orta Karadeniz Bölümünde yer alan, Türkiye'nin Karadeniz kıyılarındaki en büyük delta ovası olan Yeşilırmak Deltasında doğal ortam-insan ilişkileri incelenmiştir. Araştırma sahası güneyden, deltayı gerisindeki dağlık topografyadan ayıran 50 m eşyükselti eğrisiyle sınırlandırılmıştır. Sahanın doğu sınırını Akçay, batı sınırını ise Derbent Burnu olarak bilinen ölü falezler teşkil etmektedir. 1042 km² yüz ölçüme sahip olan delta, idari olarak bütünüyle Samsun ili sınırları içerisinde yer almakta, üzerinde Çarşamba, Terme, Tekkeköy ve Salıpazarı ilçeleri bulunmaktadır. Çalışmada öncelikle Yeşilırmak Deltası ve yakın çevresinin doğal ortam unsurları, beşeri ve iktisadi özellikleri incelenerek, doğal ortam–insan ilişkisi çerçevesinde açıklanmıştır. Coğrafi bilgi sistemleri ve uzaktan algılama teknikleri kullanılarak çeşitli analizler yapılmış, sahanın doğal ortam unsurlarının, beşeri ve iktisadi özelliklerinin güncel durumunu ve yayılışını gösteren tematik haritalar üretilmiştir. Daha sonra deltada mevcut ve geçmiş dönemlerdeki arazi kullanım durumu analiz edilerek zamansal ve mekânsal değişimi ortaya konulmuş, sahanın doğal ortam özellikleriyle insan faaliyetleri arasındaki ilişkiler ayrı başlıklar altında ele alınmıştır. Son olarak sahada doğal ortam özelliklerinden ve doğal ortama yapılan müdahalelerden kaynaklanan problemler tespit edilerek açıklanmış ve bu problemlerin çözümüne yönelik planlamalarla çalışma tamamlanmıştır. Yeşilırmak Deltasının oluşumunda akarsu aşındırma ve biriktirme süreçleri ile tektonik hareketlere bağlı olarak Kuvaterner'deki östatik hareketler etkili olmuştur. Deltanın gelişimi Pliyo-Kuvaternerde başlayıp flüvyal süreçlere bağlı olarak kuzeye doğru devam etmiştir. İlk aşamada, Yeşilırmak başta olmak üzere pek çok akarsu tarafından deltanın gerisindeki dağlık sahadan taşınan malzemelerin Canik Dağları'nın kuzey yamaçları önünde birikmesiyle Yeşilırmak'ın delta gerisindeki dağlık kütle üzerinde açmış olduğu boğazın hemen önünde yer alan, doğudan Pliyosen yaşlı bir sırt ile sınırlandırılmış, eski delta düzlüğü oluşmuştur. Kuvaterner ortalarında yaşanan epirojenik hareketlere ve glasiyal süreçlere bağlı olarak yükselen ve bugünkü delta düzlüğüne göre biraz daha eğimli olan bu saha ile güneydeki dağlık kütlenin kesiştiği noktalarda birikinti koni ve yelpazeleri gelişmiştir. Flüvyal süreçlerin devam etmesiyle eski deltanın üzeri örtülmüş, delta kuzeye doğru büyüyerek bir yelpaze gibi açılmıştır. Deltanın kıyılarında en büyükleri Simenlik ve Akgöl olan lagünler, bataklıklar ve kumsallar oluşmuştur. Kıyılardaki şekillenme ve kıyı çizgisi değişiklikleri bugün de devam etmektedir. Araştırma sahası ve çevresinde her mevsimi yağışlı, yazları serin, kışları ise ılık geçen nemli, ılıman iklim koşulları etkili olmaktadır. Yıllık sıcaklık ortalaması 14,4 ºC olup, sıcaklık ortalamaları yılın hiçbir ayında 0 ºC'nin altına düşmemektedir. Deltanın yıllık yağış miktarı 900 - 1000 mm arasındadır. En fazla yağış sonbahar aylarında düşmektedir. Yeşilırmak Deltasının geçmişten beri önemli bir tarımsal saha olmasına bağlı olarak sahanın asli vejetasyonu olan dişbudak, kızılağaç, meşe, kavak ve söğüt gibi türlerden oluşan ormanlar tahrip edilmiş, deltanın bazı bölümlerinde küçük parçalar halinde kalmıştır. 2016 yılı itibariyle doğal ormanların kapladığı alan deltanın sadece % 6'sına tekabül etmektedir. Akarsu ve kaynak suları gibi tatlı su kaynakları bakımından oldukça zengin olan deltada taban suyu seviyesi yüksektir. 3-5 m derinlikteki kuyulardan su çıkarılabilmektedir. Ancak bu suların büyük bölümü içilebilecek nitelikte değildir. Yeşilırmak Deltasında yerleşmenin tarihi Üst Paleolitikteki mağara yerleşmelerine kadar götürülebilmektedir. Sahada kurulan en eski yerleşmelerin konumuna bakıldığında geçmiş dönemde delta gerisindeki yamaçların yerleşmeye daha çok sahne olduğu zaman içerisinde yerleşim alanı tercihlerinin değişerek delta düzlüğüne yayıldığı anlaşılmaktadır. Deltada bugünkü yerleşmeler ilçe ve mahalle statüsündedir. Nüfus ve yerleşme ilçe merkezleri ile deltanın ortasından geçen Samsun - Ordu karayolu güzergâhında yoğunlaşmıştır. Araştırma sahasında yürütülen ekonomik faaliyetler çeşitlilik gösterse de bu faaliyetlerin başında geçmişte olduğu gibi bugün de tarımsal faaliyetler gelmektedir. 2016 yılı itibariyle deltada tarım alanlarının deltanın toplam yüz ölçümüne oranı %67 dir. Yetiştirilen tarım ürünleri zaman içerisinde değişim göstermiştir. Bugün deltada en fazla yetiştirilen tarım ürünü fındık olup, yoğun olarak mısır ve sebze, meyve üretimi yapılmaktadır. Yeşilırmak Deltasında sel, taşkın, drenaj bozukluğu, kıyı gerilemesi, vejetasyon devresinde yaşanan don olayları, kum yayılması, amaç dışı ve yanlış arazi kullanımı gibi doğal ortam özelliklerinden ve doğal ortam unsurlarına yapılan müdahalelerden kaynaklanan problemler yaşanmaktadır. Çalışma kapsamında bu sorunların sebepleri ve sahaya yayılışı incelenmiş ve çözüm önerileri getirilmiştir. Araştırma sahası konumu ve doğal ortam özellikleriyle yerleşmeye ve pek çok iktisadi faaliyete uygun bir yapıya sahiptir. Bu yapıya bağlı olarak bugün sahada tarım, sanayi, ticaret, yerleşme ve ulaşım hızlı bir gelişme göstermektedir. Bu durum deltada doğal ortamların bozulmasına ve toprak, su gibi kaynakların geri dönüşü çok zor olacak şekilde tahrip olmasına yol açmaktadır. Yeşilırmak Deltasının beşeri ve iktisadi faaliyetler açısından sahip olduğu potansiyelin sürdürülebilir şekilde kullanılabilmesi, aynı zamanda doğal ortam özelliklerinin de korunabilmesi için toprak, su kaynakları, bitki örtüsü ve turistik çekiciliklerin planlanması, daha önemlisi yapılan planların uygulamaya geçirilmesi gerekmektedir. Bu bağlamda öncelikle tarım alanları koruma altına alınarak buralarda yapılaşma sınırlandırılmalı, bölünerek parçalı ve dağınık hale gelmiş olan tarım alanları toplulaştırılmalı, delta için tarım politikaları geliştirilmelidir. Turizme yönelik olarak doğal yaşam alanları, tarihi ve kültürel değerlere çeşitli statüler kazandırılarak koruma altına alınmalı, gerekli düzenlemeler ve restorasyon çalışmaları yapılarak turizme açılmalıdır.
Özet (Çeviri)
This study focuses on the relationships between natural environment and human being in Yeşilırmak Delta, which has the feature of being the largest delta plain in the Black Sea coast of Turkey, beside its location in the Central Part of the Black Sea Region. The research area is limited to the 50 m contour line separating the mountainous topography behind the delta in the South. The area's eastern border is Akçay and its western border is the dead cliffs known as the Derbent Nose. The delta has a surface area of 1042 km² and it is administratively located entirely with in the boundaries of the province of Samsun, where the territories of Terme, Tekkeköy, Salıpazarı and Çarşamba as the biggest ones districts are found. In the study, all the features of the natural environment, human and economic characteristics of Yeşilırmak Delta and its immediate surroundings were examined and human-natural environment relationship framework was described. Various analyzes were made using geographical information systems and remote sensing techniques and thematic maps showing the present status and distribution of the natural environment elements, human and economic characteristics of the field were produced. Then, by analyzing the present and past land use patterns of the delta, the temporal and spatial changes were revealed and the relationships between the natural environment characteristics and human activities in the field were discussed under separate titles. Finally, the study was completed by identifying and explaining the problems arising from natural environment characteristics and natural interventions, ending with suggestions for solving these problems. Stream erosion and accumulation processes with tectonic movements due to Quaternary eustatic movements are the main factors affected the formation of the Yesilirmak Delta. The development of the delta began in the Plio-Quaternary and continued northward due to the fluvial processes. In the first stage, the materials transported by many rivers from the mountainous area behind the delta were deposited in front of the northern slopes of the Canik Mountains and the old delta flat was formed east by a Pliocene old ridge opened in front of the channel with the mountainous mass behind Yeşilırmak's delta. The area is slightly more inclined than the present delta plain due to the accumulation of cones and alluvial fan at the intersection of the mountainous mass in the south, which was rising due to the epirogenic movements and the glacial processes in the middle of the Quaternary. With the continuation of the fluvial processes, the old delta was covered up and the delta grew to the north and opened like alluvial fan. The Simenlik and Akgöl largest lagoon lakes, marshes and beaches were formed on the shores of the delta. Formation of coastal features and shoreline changes are continuing today. The Wet-temperate climatic conditions are effective in the field of study and its surrounding areas, all seasons are rainy, the summers are cool and the winters are warm. The annual average temperature is 14,4 ºC and the temperature averages do not fall below 0 ºC in any month of the year. The annual amount of rainfall is between 900 - 1000 mm. The maximum rainfall falls in autumn. The amount of rainfall increases as we go towards the east of the delta. Yeşilırmak Delta has been an important agricultural area since the past, especially in the last fifty years and by solving the problems in the delta, the main vegetation consisting of ash, alder, oak, poplar and willow of forests has been destroyed due to the development of settlement and industrial activities. By 2016, the area covered by natural forests corresponds to only % 6 of the delta. The water level is high in the delta which is very rich in freshwater resources such as river and spring water. Water can be extracted from the wells at depths of 3-5 m. However, spring water is not qualified to drink. The history of the settlement Yeşilırmak Delta can be traced back to the Upper Palaeolithic cave settlements. Looking at the location of the oldest settlements established in the area, it is understood that the settlement area preferences have changed and spread over the delta plain when the slopes behind the delta have been settled more in the past. Delta today's settlements are in district and neighborhood status. The population and the settlement are concentrated on the Samsun - Ordu highway route passing through the center of the district and the delta. Although diversification of economic activities carried out in the study area, agricultural activities are still present at the top of these activities as they have been in the past. As of 2016, The ratio of agricultural areas to total surface area of delta is % 67. Grown agricultural products have changed over time. Today, hazelnut is the most grown agricultural product in the delta, corn, vegetables and fruits are also produced intensively. The area of planted agricultural activities in Delta in 2016 is approximately twice the area of cultivated farmland. Yeşilırmak Delta is experiencing problems arising from natural environment features and the interventions made on the natural environment elements such as floods, overflow, high groundwater level, drainage disorder, marine regression, freezing events in vegetation cycle, spreading of sand and wrong land use. Within the scope of the study, the causes of these problems and their distribution on the field have been examined and recommendations for solution have been introduced. The research area with its natural environment characteristics has a suitable structure for settlement and many economic activities. Depending on this structure, the agriculture, industry, commerce, settlement and transportation of the region are developing rapidly. This leads to degradation of the natural environment in the delta and destruction of resources such as soil and water, which is very difficult to return. In order to use potential of Yeşilırmak Delta in terms of human and economic activities in a sustainable manner and protect the natural environment characteristics of the delta, it is necessary to plan water resources, vegetation and tourist attractions, and more importantly the plans must be put into practice. In this context, firstly agricultural areas should be protected and restrained in these areas, agricultural areas that have become fragmented and scattered should be aggregated and agricultural policies for the delta should be developed. Natural habitats, historical and cultural values should be protected by providing statues and necessary arrangements and restoration work should be done for tourism.
Benzer Tezler
- Orta Karadeniz Sırtı/Sinop çukurunun neotektoniğinin deniz jeofiziği yöntemleri ile incelenmesi
Investigation Of Mid-Black Sea Ridge/Sinop trough with marine geophysical methods
SEVİNÇ ÖZEL FÜZÜN
Doktora
Türkçe
2024
Deniz BilimleriDokuz Eylül ÜniversitesiDeniz Jeolojisi ve Jeofiziği Ana Bilim Dalı
PROF. DR. GÜNAY ÇİFCİ
PROF. DR. HASAN SÖZBİLİR
- İçme suyu filtrasyonunda verimliliği etkileyen parametrelerin Samsun ve civarında kullanılan filtrasyon malzemeleri esas alınarak incelenmesi
Investigetion parameters affecting filtration efficiency of drink water by utilising filtration materials used in Samsun region
MEHMET SEÇKİN AKSU
Doktora
Türkçe
1999
Çevre MühendisliğiOndokuz Mayıs ÜniversitesiÇevre Mühendisliği Ana Bilim Dalı
PROF.DR. HANİFE BÜYÜKGÜNGÖR
- Yeşilırmak deltası ve kıyı şeridinde kirlilik araştırılması ve kirliliğin biyolojik canlılar üzerinde etkilerinin incelenmesi
Investigation of pollution in Yeşilırmak delta and at the coastal area and investigation of effect pollution on biological living
H. SİBEL YÜCEL
Yüksek Lisans
Türkçe
2002
Çevre MühendisliğiOndokuz Mayıs ÜniversitesiÇevre Mühendisliği Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. YÜKSEL ORHAN
- Yeşilırmak deltasının (Çarşamba Ovası) kumul vejetasyonu: Ekolojisi ve çevresel değerlendirilmesi
Yeşilırmak Delta (Çarşamba Plain) dune vegetation: Ecology and environmental assessment
ÖZLEM AKYEL
- Yeşilırmak Deltası'nda jeomorfolojik değişiklikler ve gelecek ile ilgili öngörüler
Geomorphological changes of Yeşilirmak Delta and anticipations about its future
AYŞE ATALAY DUTUCU