Geri Dön

Yedi su, tanrı dağları ve sincan bölgesindeki göktürk heykelleri üzerine yapılan araştırmalar

Жети-суу, теңир-тоо жана чыгыш түркстандагы түрк айкелдеринин изилдениши

  1. Tez No: 614362
  2. Yazar: SONER PULAN
  3. Danışmanlar: PROF. DR. KUBATBEK TABALDİYEV
  4. Tez Türü: Yüksek Lisans
  5. Konular: Tarih, History
  6. Anahtar Kelimeler: Göktürkler, VI-IX. yüzyıl, Yedi Su, Tyan-Şan, Sincan, balbal, Türk Heykelciliği
  7. Yıl: 2013
  8. Dil: Kırgızca
  9. Üniversite: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
  10. Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
  11. Ana Bilim Dalı: Tarih Ana Bilim Dalı
  12. Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
  13. Sayfa Sayısı: 149

Özet

Geçmiş dönemlerde değişik medeniyetlere ev sahipliği yapmış olan Orta Asya, arkeolojik eserler ve kalıntılar bakımından zengin bir bölgedir. Orta Asya coğrafyası üzerinde yer alan tarihi eserler ilk dönemlerden günümüze kadar birçok bilim adamının dikkatini çekmiştir. Bölgede bulunan tarihi eserler gerek arkeologlar gerekse bu alana ilgi duyan bilim adamları tarafından incelenmiş ve çeşitli çalışmalara konu edilmiştir. Bütün dünya milletlerinin olduğu gibi, Türk milletinin de eski tarihini ve kültürünü aydınlatabilmek için ilk başta onlardan kalan maddi belgelere başvurmak zorundayız. Bunların içine ise daha çok arkeoloji, sanat tarihi ve etnografya malzemeleri girer. VI. yüzyılın ortalarına doğru Orta Asya'da yeni bir güç oluşmaya başlar. Bu güç Juan-juanların hâkimiyetine son vererek kendi hâkimiyetini kurar ve kısa zamanda etrafındaki töles boylarını tek bir bayrak etrafında toplamıştır. Kitabelerde geçtiği üzere ilk olarak Türk ismini devlet adına koyan bu devlet Göktürkler olarak tarih sahnesine çıkmışlardır. Mançurya'dan Demir kapıya kadar bütün Asya'ya hakim olmuşlardır. Bu dönemin güçlü devletleri olan Bizans, Sasani ve Çin ile ilişkiler kurmuşlardır. 582 yılında doğu ve batı olarak ikiye ayrılmışlardır. VII. yüzyılın ortalarına doğru Çin himayesine girmek zorunda kalırlar. 50 yıllık fetret döneminden sonra bağımsızlıklarını tekrar kazanırlar. Kurulan bu devlet bazı kaynaklarda Kutluk ii Devleti olarak geçmekte ama genellikle II. Göktürk Devleti olarak geçmektedir. Kurulan bu devlet ilkine göre daha da güçlenmiş ve bütün töles boylarını bir bayrak altına toplamıştır. Bu kadar geniş coğrafyaya egemen olmuş olan Türkler konar-göçer bir hayat yaşamışlar ve Orta Asya bozkırlarında kendilerine has bir kültür oluşturmuşlardır. Konar-göçer bir hayat yaşadıklarından dolayı şehirleşme o kadar gelişmemiştir. Buna bağlı olarak bozkır topluluklarında mezar mimarisi ve bu mimariye bağlı sanat tarihi kapsamına giren çeşitli unsurlar, bozkır topluluklarındaki ölüme dair olan dini inanışlar neticesinde ortaya çıkmıştır. Ölümden sonra diğer bir dünyanın var olduğuna inanan Türkler ölen kişiyle birlikte günlük yaşamda kullandığı eşyalarını ve varsa da atını gömüyorlardı. Gömü adetleriyle birlikte yas adetleri de buna paralel olarak gerçekleşmiştir. Ölen için kurbanlar kesilmiş ve yoğ aşları verilmiştir. Yılın belirli zamanlarında bu törenler tekrar etmiştir. Anma törenleri, yapılan anma alanına dikilen kişiye atfedilen heykelin yanında yapılıyordu. Bu heykel ölen kişiyi simgeliyordu. Yanına ise öldürdüğü düşman sayısı kadar da taş dikiliyordu. Bu heykellerin üstüne kılıç, hançer, sağ eline tutturulmuş bir kâse ve çeşitli eşyalar işleniyordu. Kişi bazen silahsız olarak ve sadece sağ elinde kase taşır vaziyette de resmedilebiliyordu. Türk heykelleri üzerine araştırma yapan bilim adamları onları farklı farklı adlandırmışlardır. Hatta ayrıca araştırma konusu bile olmuştur.Taş heykeller üzerine araştırma yapan araştırmacılar heykelleri genel olarak ikiye ayırmışlardır. Silahlı olarak resmedilmiş olanlar ölen savaşçıları simgelemekte, silahsız olanlar ise atalar kültüyle ilişkilendirilmektedir. Bu heykellerin proto-tiplerini yine bu coğrafyanın insanları ortaya çıkarmışlardır. VI. yüzyıldan itibaren sistemleşmiş ve gelişmiştir. Her coğrafya da az da olsa farklılıklar göstermiş olsa da genel itibariyle aynı sistemin ürünleri oldukları açıktır. Orta Asya'da İslam dininin yayılmasıyla birlikte bu gelenekte unutulmaya başlanmış fakat aynı gelenek Kıpçak Türklerinde XIII. yüzyıla kadar süre gelmiştir. Kıpçaklarda da gelişme gösteren taş heykeller Orta Asya'dakilerle aynı özellikleri taşımaktadır. Buna benzer mezar taşları günümüz Azerbeycanda ve Türkiye sınırları içinde bulunan Güney-Doğu Anadolu bölgesinde görülmektedir. Farklı olarak dininde etkisiyle at koç ve koyun heykelleri ve bunların üzerinde balballarda göründüğü üzere silahlar ve bazende yazılar işlenmiştir. Estetik anlayışın gelişmesi heykellerde kendini açık bir şekilde göstermektedir. Yedi Su, Tanrı Dağları ve Sincan Bölgesindeki Göktürk Heykelleri üzerine Yapılan Araştırmalar ile ilgili yapılan çalışma giriş, üç bölüm, bölümü oluşturan ana başlık, alt başlık ve yan başlıklar ile sonuç üzerine tesis edilmiş bulunmaktadır. Çalışmanın daha iyi anlaşılabilmesi için tezin birinci kısmında Göktürklerin genel tarihi, bölgenin coğrafik sınırlarının belirlenmesi, heykel(balbal) ve heykel dikme geleneğinin daha iyi anlaşılması maksadıyla terminolojik açıklama, genel karakteristiği ve gelenekler ele alınmıştır. Çalışmanın ikinci bölümünde 19. yy'da heykeller üzerine verilen ilk ilgiler ve devamında 20. yy'ın ilk yarımında yapılan araştırılmaların toplanması amaçlanmıştır. iii Çalışmanın üçüncü bölümünde ise bölgeler üzerine yapılan kapsamlı araştırmalar ve bunların içinde karakteristik özellikleri, sınıflandırmalar ve bunlara bağlı olarak katalog oluşturulmuştur. Heykellerin araştırmalarının geleceği ve onların korunma meselesine dair gerek kaynaklar kullanılmış gerek ise şahsi fikirler beyan edilmiştir.

Özet (Çeviri)

Байыркы доордон бери ар түрдүү маданияттардын мекени болгон Орто Азия археологиялык эстеликтерге жана тарыхый булактарга бай. Кыргызстан территориясында табылган тарыхый эстеликтер байыркы мезгилден бери белгилүү илимпоздордун көңүлүн буруп келүүдө. Орто Азиядагы тарыхый эстеликтер тарыхчылар, археологдор, этнографтар, искусство тааныуучулар тарабынан изилденүүдө жана алардын баалуу илимий эмгектери жарыяланган. Түрк тилдүү калктардын байыркы тарыхын жана маданияты негизинен археологиялык казууларда табылган маалыматтар аркылуу изидененет. Ар бир табылга байыркы жана орто кылымдагы түрк тилдүү калктардын материалдык жана руханий маданиятын чагылдырат. Улам кийин жүргүзүлгөн изилдөөлөр жаңы илимий пикирди жаратат. Биз эмгегибизде кийинки жылдары изилденген жаңы маалыматтарды кеңири пайдаланууну көздөдүк. Ал эстеликтер окумуштуулар тарабынан орто кылымдагы түрк тилдүү калктарга таандык деп аныкталган. v VI кылымдын ортолорундо Орто Азияда жаңы бир көчмөндөр империясы калыптанат. Бул күч жуан-джуандардын бийлигин кулатып, өзүнүн бийлигин курат жана кыска убакыт ичинде чөйрөсүндөгү алтай-теле (төөлөс) урууларын байрагы астында куралат. Түрк этнонимин биринчи жолу көчмөндөр мамлекетинин ысмы катары колдонгон күчтүү дөөлөт болгон. Манжуриядан Темир-Капыга, кийин Кавказдын түнугунө чейинки аймакты ээлеген. Ошол убакыттын күчтүү мамлекеттери болгон Византия, Сасаниддер жана Кытай менен мамиле түзүшкөн. 582-593 жылдары ич ара согуш күчөп, 603-жылы Биринчи Түрк каганаты экиге бөлүнөт. Батыш түрк каганты өз мезгилиндеги булактар боюнча Он ок будун (Он ок эли) деп аталган. VII кылымдын ортосунда Кытай тарабынан басым күчөйт. Бирок түрк каганаттары дайым өз эгемендүүлүгү үчүн күрөшүшкөн. Курулган бул каганат күчтүү болуп бүт алтай-теле (төөлөс) урууларын бирктирген күч болгон. Евразия аймагына тараган эгемен түрктөр негизинен көчмөн мал-чарбачылыгы менен кесиптенишкен. Орто Азиянын тоолуу жана талаалуу аймактарында өздөрүнө мүнөздүү маданият үлгүлөрүн жараткан. Отурукташкан чарба анча өнүккөн эмес. Адам көз жумгандан кийин башка бир дүйнөнүн болгондугуна ишенген түрктөр, маркум менен бирге колдонгон нерcелерин жана колунда болсо жылкысын да маркум жанына көмүшкөн. Көмүү салттары менен бирге көмүүдөн кийинки эскерүү салттары болгон. Маркум үчүн мал союлуп, аш берилген. Жылдын белгилүү убакыттарында маркумду эскерүү жөрөлгөлөрү аткарылып турган. Эскерүү жөрөлгөсү атайын даярдалган маркумду эскерүү аянтында аткарылган. Ал аянтта маркум элесин берген айкел жана коргончо жайгашкан. Андан тышкары маркум болгон жоокер тирүү кезинде өлтүргөн, сүрөтү жок таш мамы – балбал да орнотулганы жазма булакта эскерилет. Ал маалыматтын Алтайда, Монголияда табылган далилдери бар. Ал эми жаркум элесин берген айкелдерде кылыч, канжар, оң колуна карматылган бир идиш чагылдырылган. Кээ бир айкелдер курал-жараксыз. Көбүнчө эки колу менен ижиш кармаган абалда чагылдырылган, кээ бир айкелде маркум адамдын жүзү ганан чагылдырылган. Түрк айкелдерин изилдеген окумуштуулар айкелдерди ар башка атаганы илимий адабияттарда баамдалат. Окумуштуулар аларды негизинен эки типке бөлүшөт. Курал-жарактуу айкелдер курман болгон жоокерлерди, ал эми курал-жарагы жок идиш кармап тартылган айкелдер болсо ата-бабалар культу менен байланыштуу болгон деп эсептелинет. Айкел орнотуу традициясы VI кылымдан бери өнүгүп жүрүп отурган. Ар бир жерде бири-биринен айырмалуу айкелдер кездешип калган учурлар бар. Орто Азияда ислам дининин таралуусу менен бирге айкел орнотуу салтты унутула баштаган. Бирок ошол адат кыпчактарда XIII кылымга чейин сакталып калган. Кыпчактардын айкелдери Орто Азиядагылардан өзгөчөлөнөт. Көбүнчө курал-жараксыз, тек гана эки колу менен идиш кармаган айкелдер басымдуулук кылат. Дагы бир өзгөчөлүгү аялды элестеткен айкелдер саны көп. vi“Жети-Суу, Теңир-Тоо жана Чыгыш Түркстандагы түрк айкелдеринин изилдениши”атуу магистрдик ишибиз киришүү, негизги темалар, кошумча темалар жана кошумча бөлүктөрдөн, үч бөлүмдөн жана жыйынтыктан турат. Изилдөөнүн биринчи бөлүмүндө түшүнүктүү болушу үчүн түрк мамлекетинин саясий тарыхы, географиялык чектери, айкел (балбал) жана айкел орнотуу адатынын түшүндүрмөсү, терминологиялык түшүндүрмө, жалпы мүнөздөмөсү тууралуу маалымат берилди. Изилдөөнүн экинчи бөлүмүндө XIX кылымда айкелдер жөнүндө биринчи ирет чыккан маалыматтар жана XX кылымдын биринчи жарымында айкелдердин изилдениши тууралуу маалымат берилди. Изилдөөнүн үчүнчү бөлүмү болсо, белгиленген жерлердеги айкелдер жөнүндө жасалган жалпы изилдөөлөр жана алардын мүнөздөмөсү, өзгөчөлүктөрү, классификациялоолор жана каталог түзүлгөн. Айкелдердин изилдениши келечеги жана аларды коргоо маселеси туралуу илимий эмгектер жана өзүбүздүн пикирлер сунушталган. Изилдөө темасына байланыштуу буга чейинки басма беттеринде жарык көргөн илимий эмгектер каралып, анализденди. Алардан изилдөөгө байланыштуу жалпы маалыматтар жыйналды. Айрыкча, бул эмгектер ишибиздин жазылышында жол көрсөткүч болуп беришти. Изилдөөбүз негизинен жергиликтүү – Теңир-Тоо маалыматтарына таянып жазылды. Кыргыз-Түрк“Манас”университеинин тарых бөлүмүнүн археологиялык экспедитциясына катышкан учурда Ысык-Көлдөгү жана Чүй жергесиндеги айкелдер менен таанышкам. Ошондуктан кээ бир учурда өз пикиримди чагылдырууга да мүмкүнчүлүк болду. Ачкыч сөздөр: Түрктөр, VI-IX.кк., Жети-Суу, Теңир-тоо, Чыгыш Түркстан (Синьцзянь), балбал, түрк айкели.

Benzer Tezler

  1. Tez No

    53445

    Erken Hristiyan ve ilk Bizans resim ve kabartma sanatında kaynak ve okullar (2 cilt)

    Sources and school of painting and sculpture during the early Christian and first Byzantine period

    AHMET MEHMET KİPMEN

    Doktora

    Türkçe

    Türkçe

    1996

    Güzel SanatlarMimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi

    PROF.DR. SEMRA GERMANER

  2. Tez No

    53574

    Şeyyad Hamza Mi'rac-name

    Başlık çevirisi yok

    GÜLTEN FEŞEL GÜZELIŞIK

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    1996

    Türk Dili ve EdebiyatıMarmara Üniversitesi

    Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı

    PROF. DR. METİN AKAR

  3. Tez No

    719482

    Теңир-тоо калкынын байыркы көркөм өнөр чеберчилиги (б.з. ч.1-миң жылдык)

    Tanrı-Dağı halkının antik sanatı (M.Ö 1000)

    MYRZAYİM SÜLEYMANOVA

    Yüksek Lisans

    Kırgızca

    Kırgızca

    2021

    TarihKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi

    Tarih Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. KUBATBEK TABALDİEV

  4. Tez No

    847173

    Fake news classification using machine learning and deep learning approaches

    Makine öğrenimi ve derin öğrenme yaklaşımlarını kullanarak sahte haber sınıflandırması

    SAJA ABDULHALEEM MAHMOOD AL-OBAIDI

    Yüksek Lisans

    İngilizce

    İngilizce

    2023

    Bilgisayar Mühendisliği Bilimleri-Bilgisayar ve KontrolGazi Üniversitesi

    Bilgisayar Mühendisliği Ana Bilim Dalı

    DR. ÖĞR. ÜYESİ TUBA ÇAĞLIKANTAR

  5. Tez No

    875580

    Hayy b. Yakzân kahramanlarında tanrı tasavvuru

    The conception of god in the characters of Hayy Ibn Yakzan

    BETÜL GÜNAY

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    2024

    Dinİzmir Katip Çelebi Üniversitesi

    Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı

    DR. ÖĞR. ÜYESİ HARIS MACIC

Geri Dön