Türk Kültüründe Ağaç (Orman) Kültü
The Tree (Forest) Cult in Turkish Culture
- Tez No: 622457
- Danışmanlar: PROF. DR. PROF. DR. SAİM SAKAOĞLU
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Halk Bilimi (Folklor), Folklore
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2002
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Selçuk Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı
- Sayfa Sayısı: 957
Özet
Eşi, benzeri olmayan, daima canlı kalan, bütün yaratılmışlara hayat kaynağı olan, meyvesiz olduğu halde öz suyu ile bütün canlıları besleyen, koruyan, aydınlatan, duyan, konuşan, bütün kâinatı kaplayan kutsal ağaç, Türk kültürünün temel yapı taşlarındandır. Tanrı tarafından yaratılışın başında yaratıldığına inanılan bu kutlu varlık, aynı zamanda ana dünyanın iyesi Aan Doydu Hotun'un yaşadığı mekândır. bütün dünyada hayat ağacı ile ilgili en ayrıntılı ve en güzel tasvirdir. Türk dünyasında kutsal ağaç, vasıflarını sembolize eden adlarla temsil edilmektedir. Türk ilinin, töresinin kutu olarak bu ağaç, Anadolu Türklüğünün dilinde,“ulu ağaç, kaba ağaç, gölgeli kaba ağaç, baş ağaç, yalnız ağaç, baba ağaç, dede ağaç, hayat ağacı, dünya ağacı vb.”isimlerle anılırken, Türkistan'a, Doğuya, Kuzeye, Sibirya'ya, Kuzey Batı Türklüğüne gidildikçe bütün Türkleri aynı mitolojik köklere bağlayan daha arkaik kelimelerle ifade edilmektedir:“Bay terek, bay kavak, bay kayın, curtta cangız terek, ıyık mas, evliya terek, baj terek (Kırgız, Altay), baj tirak (Tatar, Başkurt), paj julang bai-pihta (Sibirya Tatarları), pajhazyng bai-akağaç (Hakas), pajguzug bai-sedir (Şor, Altay), temir terek (Altay), luuk mas, ıduk mas, Aal Luuk Mas vb.”Bulundukları coğrafyalardan, etkileştikleri kültürlerden ve dinlerden çeşitli özellikler almakla birlikte bu ağaçların temel felsefesi ve sembolik anlamı değişmemektedir. Kökleriyle yer altını, gövdesi ile yeryüzünü ve zirvesi ile gökyüzünü birleştirdiğine inanılan bu kutsal ağaç, tepesinden akan kutsal sıvı (süt-su) sayesinde hayat bahşetmekte; bütün canlıları doyurmakta; kendisine sığınanları koruyup kollamakta; bahadırlara yenilmez güç vermektedir. Bolluk bereket timsalidir. İnanışa göre yaratılışın başında, dünyanın merkezine batırılan kutsal ağaç, dünyayı sabitleyen ulu bir direk olması için yaratılmıştır. Tepesi kutup yıldızına doğru uzanan, göğün alt tabakalarını delip geçen; dalları Tanrı mekânından orta dünyaya geri dönen bu ağacın baş kökünün yeri delen köklerinin Erlik Han'ın dünyasındaki ateşin dumanından dolayı geri dönmesi söz konusudur. Gerek“düşünür zekâlı, sanır fikirli, söyler sözlü”gibi mitolojik vasıfları, gerekse insanları koruyan-esirgeyen yönleriyle bu hayat ağacı, Türklüğün birbirinden uzak ve kopuk coğrafyasına rağmen, aynı kültürel DNAlara sahiptir ve yaratıcı değil, yaratılmış olan ama aynı zamanda Tanrı'yı sembolize eden vasıflarıyla dikkati çekmektedir. Kutsal ağaç Türkiye'de olduğu gibi diğer bölgelerdeki Türkler için de aynı fonksiyonunu sürdürmektedir. Kutsal ağaç merkezli ritüeller, kanlı kansız kurbanlar, nezirler, saçılar Tengricilik harici yerlerde de tüm baskılara rağmen yeni inanç pratikleriyle kaynaşarak ama özgün karakterinden bir şey kaybetmeden canlı bir şekilde varlığını sürdürmektedir. Türk dünyasında gerek destanlarda, gerekse diğer folklorik unsurlarda kayın, çam, kavak, ardıç, çınar, sedir, servi, meşe, dut, söğüt ve elma kutsallık açısından ön sıralarda gelmektedir. Bunların haricinde dölleyici ağaçlar ve bazı dikenli çalılar dikkati çekmektedir. Türk dünyasının kutsal ağacıyla ilgili olarak başta Tanrı olmak üzere yaratılış, çift başlı kartal, hayatın başlangıcı ve sonu, devlet kurucu hakan soyu, gök direği, gök cisimleri, demir kazık, zürriyet, ev, ocak, oba, at kazığı, sığınak, nazar, geçiş dönemleri (beşik-eşik-kesik(tabut)), hakan, bayrak-tuğ vb. vasıflar akla gelmektedir. Elma ağacı bu vasıflardan sadece birini diğer ağaçlarla birlikte paylaşmaktadır. Sonuç olarak Türk kültüründeki ağaç kültü, Türk dünyasında anlamını bulan hayat ağacının ortak, müşterek özelliklerini bünyesinde toplamıştır. O, hayatın başlangıcı ve sonudur. Üç âlemi birleştiren evrensel direktir; demir kazıktır. Tanrı ile iletişim yoludur. Kutlu kimselerin gönderildiği yerdir. İslami inanca göre Cennet'teki“Tûbâ”ve gökte canlılar âleminin en üst katına yerleşen Sidre-i Münteha ile aynı anlamdadır.“Yalnız ağaç”olmasıyla Tanrı'nın tekliğini/“Vahtaniyet”ini sembolize etmektedir.“Gölgeli”olup bütün canlıları korumasıyla Tanrı'nın“el-Mütekebbir”,“el-Mucip”,“er-Rahim”ve“er-Rauf”sıfatlarını sembolize etmektedir.“Kaba ağaç”olmasıyla büyüklüğü, ululuğuyla Tanrı'nın“el-Azim”sıfatını sembolize etmektedir. Tanrı'nın doğmamasının ve doğurmamasının sembolü olarak“meyvesiz”ağaçtır. Canlıları, bünyesinden akıttığı öz suyu ile besler. Tanrı'nın ebedîliğini sembolize eden“koyu gölgeli, yapraklarını dökmeyen”ağaçtır. Ruhları üst veya alt âleme götüren ağaçtır.“Bay”ya da“Aal”ağaçtır; Tanrı tarafından bu zenginlikler ona verilmiştir. Bütün Türk dünyasında da“Tanrı'nın kutlu ağacı”olarak ortak vasıflara ve sembollere sahiptir. Bugün cevabını aramamız gereken belki de birbirinden habersiz, etkileşimsiz görünen; farklı coğrafi ve kültürel şartlarda uzun bir tarihî süreç geçiren Türk boylarının, kutsal ağaçla ilgili aktif, yapıcı, yaratıcı ortak sembolik etkileşim sürecini ne zaman, nerede, ne şekilde inşa ettiğidir.
Özet (Çeviri)
Sacred tree who is unique, the living almighty, the source of life to all creatures, who feeds with its own water, protects, illuminates, hears, speaks and covers the entire universe is one of the basic building blocks of the Turkish culture. This blessed being, believed to have been created by God at the beginning of creation, is also the place where the main world proprietor Aan Doydu Hotun lived. In fact, the world's most detailed and beautiful portrait of the life tree. In the Turkish world sacred tree is represented by the names that symbolize their qualities. In the language of Anatolian Turkey, this tree is referred to as“the great tree, the rough tree, the shaded rough tree, the head tree, the lone tree, the father tree, the grandfather tree, the tree of life, the tree of the World”, etc. As we go to East, North, Siberia and North West Turkic, all the Turks are expressed in the more archaic words which connect them to the same mythical roots: Bay terek, bay kavak, bay kayın, curtta cangız terek, ıyık mas, evliya terek, baj terek (Kyrgyz, Altay), baj tirak (Tatar, Bashkurt), paj julang bai-pihta (Siberian Tatars), pajhazyng bai-akağaç (Hakas), pajguzug bai-sedir (Shor, Altay), temir terek (Altay), luuk mas, ıduk mas, Aal Luuk Mas etc. This sacred tree, believed to combine the underground with its roots, the earth with its trunk and sky with its peak. This sacred tree bestows life through the sacred liquid (milk-water) flowing from its top; it feeds all living things; he protects the asylee and gives power to the heroes. It is also a symbol of abundance and wealth. According to the belief, at the beginning of creation, sacred tree, dipped in the center of the world, was created to be a great pole that fixed the world. The treetop extends towards the pole star and penetriates the lower layers of the womb. This tree's branches return from the God place to the middle earth. The root of this tree's head root is coming back because of the fire of Erlik Han's world. This life tree has mythological qualities such as“thinking-minded, imaginary-minded, verbal-spoken and protector of people. Despite the distant and disconnected geography of Turkish World, it has the same cultural DNA, and it draws attention with its qualities, which are created but symbolized by God at the same time. Sacred tree maintains the same function for the Turks in other regions. Sacred tree-centered rituals, bloodless bloodless sacrifices, nuns, and spirits continue to exist in vigorous places, albeit with all the pressures, united with new faith practices, but without losing anything of their original character. İn terms of holiness, beech, pine, poplar, juniper, plane, cedar, cypress, oak, mulberry, willow and apple come to the forefront in the Turkish world and in the epics, and in other folkloric elements. Other than these, fertilizer trees and some barbed trees attract attention. When you think of the holy tree of the Turkish world, God, two- headed eagle, the beginning and the end of life, the founder of the state, the heavenly fatherland, the sky pole, the celestial bodies, the iron pile, the freedom, the house, the hearth, the oba, the evil eye and Khan come to your mind. The apple tree shares only one of these features with other trees. As a result, a tree cult in Turkish culture, collects the common characteristics of the tree of life that is meaningful in the Turkish world. It is the beginning and the end of life. It is stick that unites three realms also it is an iron stake. It is the way of communicating with God. It is the place where holy people are sent. According to Islamic lyric, Tuba in the Heaven and Sidre-i Münteha, who settled on the top floor of the living creatures in the sky, are same. ”Tree alone“ symbolizes the uniqueness of God. It is ”shaded“ and symbolizes the attributes of God as ”al-Mutekebbir“, ”al-Mucip“, ”er-Rahim“ and ”er-Rauf“ with the protection of all living things. It is the ”rough tree“, (kaba- ağaç) and its size symbolizes God's ”al-Azim“. It is a ”fruitless“ tree as a symbol of God's birth and non-birth. It is feeding all living creatures with its own water. It is the ”dark shaded, unfolding“ tree that symbolizes the eternity of God. It is the tree that leads the spirits to the upper or lower realm. This tree is ”Bay“ or ”Aal“, these titles have been given to him by God. The whole Turkish world also has common qualities and symbols as ”the sacred tree of God". Today we need to find an answer; how these varities of Turkish tribes who lived very far and were unconnected from each other could construct this common sacred tree belief?
Benzer Tezler
- İslâm öncesi Türk kültüründe kutsallık izafe edilen maddî unsurlar
Material elements that are attributed to be as sacred in pre-islamic Turkish culture
FATMA AYSEL DINGIL
- Altay-Tıva masallarının kültler açısından incelenmesi
Analysis of Altay-Tiva tales in terms of cults
ÇAĞLA ÇAMA
Yüksek Lisans
Türkçe
2024
Halk Bilimi (Folklor)İSTANBUL BEYKENT ÜNİVERSİTESİTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
DR. ÖĞR. ÜYESİ HATİCE AYCAN AYDOĞAN
- İçel tahtacıları -Dini inanışlar ve dini törenler, halk kültürü, anonim halk edebiyatı-
The Takhtajys of Içel -Their religious beliefs, rituals, folk culture, anonymous folk literature
NİLGÜN ÇIBLAK
- Eski Türk inançlarının Ankara ve çevresine yansımaları (Kuzey-Batı Ankara örneği)
Reflections of old Turkish beliefs in Ankara and its vicinity (North-West Ankara example)
VEYSEL EREN ÖZTÜRK
Yüksek Lisans
Türkçe
2023
TarihAnkara Yıldırım Beyazıt ÜniversitesiTarih Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. HASAN IŞIK
- Tarihi ve kültürel mimari yapılardaki motiflerin CNC ahşap işleme olanakları kullanılarak modern yapılarda uygulanması: Amasya Mehmet Paşa cami örneği
The application of motifs in historical and cultural architectural buildings in modern buildings by using cnc wood processing facilities: Amasya Mehmet Paşa mosque example
EVREN OSMAN ÇAKIROĞLU
Doktora
Türkçe
2022
Ağaç İşleriDüzce ÜniversitesiOrman Endüstri Mühendisliği Ana Bilim Dalı
PROF. DR. ÜMİT BÜYÜKSARI