Üniteryenler üzerine bir araştırma (Transilvanya kilisesi örneğinde)
A study on unitarians (İn the case of the church of Transylvania)
- Tez No: 809877
- Danışmanlar: DOÇ. DR. ABDULKADİR KIYAK
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Din, Religion
- Anahtar Kelimeler: Dinler Tarihi, Hristiyanlık, Üniteryanizm, Teslis, Vaftiz, Transilvanya, History of Religions, Christianity, Unitarianism, Trinity, Baptism, Transylvania
- Yıl: 2022
- Dil: Türkçe
- Üniversite: İnönü Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Dinler Tarihi Bilim Dalı
- Sayfa Sayısı: 165
Özet
Din, bütün insanların tarih boyunca ilgi odağı olmuş bir olgudur. Dinlerin anlaşılması ve dini fenomenlerin kökenine inebilmek için derinlemesine çalışmalar yapılması gerekmektedir. Dinler Tarihi de, tarih boyunca yaşamış veya yaşamaya devam eden dinleri bütün teolojik boyutlarıyla inceleyen bilim dalıdır. Çalışma konusu olarak seçtiğimiz Üniteryanizm, Hristiyanlığın doğması ile birlikte tartışma konusu olan teslis inancını reddeden teolojisi ile ön plana çıkmaktadır. Üniteryanizm günümüzde yaklaşık bir milyon müntesibi bulunan bir mezheptir. Üniteryanizmin anti teslis görüşlerinin ilk kökeni 325 yılında İznik Konsili'nde Arius ile başlamış ve bu inanca Arianizm ismi verilmiştir. Daha sonra tarih boyunca anti-teslis görüşlere farklı isimler verilmiştir. George Blandrata'nın görüşlerini savunanlar Blandratistler, Michael Servetus'un savunucuları ise Servetianlar olarak anılmıştır. XVI. yüzyılda ise İtalyan teolog Socinus'un anti teslis görüşleri Socianizm ismiyle anılmıştır. Çalışma konumuz olan Üniteryanizm ise bu geleneğin son halkasıdır ve teslis inancını reddederek tek Tanrı inancına vurgu yapar. Üniteryanizm, XVI. yüzyılda Polonya ve Transilvanya'da ortaya çıkmış ve daha sonra bütün Avrupa'da özellikle İngiltere'de kurumsallaşmış bir mezhep haline gelmiştir. İngiltere'den de Amerika Birleşik Devletlerine geçmiş ve özellikle Boston, Massachusetts'de gelişim göstermiştir. Üniteryanizm, kadın hakları ve LGBT haklarına karşı takındıkları özgürlükçü tutum ve dini inanç konusunda dayatmacı olmayan bir tavır takınması ile günden güne popülerleşme eğilimi gösteren bir mezheptir. Teslis inancını reddederek tek Tanrı inancına vurgu yapan Üniteryenler tarih boyunca birçok baskı ve şiddete maruz kalmış hatta bazı inananlara karşı yakılarak ölüm cezalarının uygulandığı görülmüştür. Tüm bu baskılara rağmen Üniteryanizm günümüzde Avrupa'da ve ABD'de ilgi çekmeye devam etmektedir. Böylesine ilgi çekici bir mezhep Türkiye'de Dinler Tarihi alanında yüksek lisans ve doktora tezleri anlamında çalışılmıştır. Arianizm, Socianizm ve Uniteryanizm başlıklarında ele alınan çalışmalar bulunmaktadır. Bizim üzerine çalıştığımız Üniteryen Transilvanya Kilisesi üzerine Türkiye'de herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Bu anlamda Üniteryen tarihi için çok önemli bir yere sahip olan Transilvanya Kilisesi üzerine çalışılmıştır. Transilvanya Üniteryen Kilisesi yerinde ziyaret edilerek ve Piskopos ve din görevlileri ile görüşmeler yapılarak Transilvanya Kilisesi hem tarihi olarak hem de günümüz inançları anlamında tezimizde ele alınmıştır. Genel olarak dinlerin tarihlerini ele alan yayınlarda ve Hristiyanlık özelinde yazılmış Dinler Tarihi araştırmalarında da Üniteryanizm konu edinilmiştir. Ancak bu tür çalışmalarda konu çok geniş olduğundan ve Üniteryanizme bağlı insan sayısının diğer mezheplere göre az olmasından dolayı Üniteryanizm daha çok yüzeysel ve genel bilgiler verilerek alt başlıklar altında ele alınmıştır. Bu nedenle diğer daha fazla müntesibi olan mezheplerle kıyaslandığında genel olarak Türkçe kaynaklardan erişebileceğimiz veri sınırlı kalmaktadır. Dolayısı ile çalışmamızın temel kaynaklarını Batı literatürü teşkil etmiştir. Bu anlamda Transilvanya Üniteryen Kilisesi kütüphanesinden önemli kaynaklara erişilmiştir. Ayrıca ABD Üniteryenlerinin örgütlendiği UUA isimli kuruluşun internet sitesi de incelenmiş ve günümüz ABD Üniteryenleri hakkında bilgilere erişilmiştir. Tezimizde amacımız Üniteryenlerin ve Üniteryanizmin derinlemesine incelenmesi ve tarihsel süreci ile birlikte ele alınmasıdır. Derinlemesine bir çalışma yapabilmek için Üniteryanizmin ilk ortaya çıkışı, daha sonraki gelişim aşamaları ve önemli fikir önderleri çalışmamızda ele alınmıştır. Özellikle gelişim göstermiş olduğu Polonya, ABD, İngiltere ve Transilvanya bölgeleri üzerinde durulmuştur. Üniteryenlerin Transilvanya bölgesinde Osmanlı İmparatorluğunun egemen olduğu bir dönemde ortaya çıkmış olması ve Avrupa'da baskı altına alınmış Üniteryenlerin İslam Dünyası ile iletişime geçmeleri Üniteryanizmin İslam Dünyası ile ilişkiler kurmasına sebep olmuştur. Tezimizde bu ilişkiler ele alınmıştır. Bu anlamda ilk olarak Klasik Dönem İslam Dünyasının Ariusçuluğa bakışı incelenmiş, devamında ise ilişkilerin arttığı Osmanlı Dönemi ele alınmıştır. Osmanlı Döneminde artan ilişkiler o dönemde bazı Üniteryenlerin ön plana çıkmasının önünü açmıştır. Öne çıkan şahsiyetlerden biri de özellikle ilk matbaayı açması hasebiyle önemli bir figür olan İbrahim Müteferrika'dır. İbrahim Müteferrika'nın Üniteryen geçmişi ve Osmanlı dönemi çalışmaları bu bölümde ele alınmıştır. Arianizm, Socinianizm ve Üniteryanizmin esas çıkış noktaları olan anti-teslis inançları ve bu inanca getirdikleri eleştiriler Baba, Oğul, Kutsal Ruh ve Kutsal Kitap başlıkları altında ele alınmıştır. Üniteryenlerin sakrament olarak kabul ettikleri vaftiz ve komünyon ayinleri incelenmiştir. Üniteryanizmin dünyaya ve ahirete bakışı, yaratılış ve ahiret öğretileri başlıkları altında ele alınmıştır. Bu bölümde son olarak tüm dinlerde önemli ritüeller olan evlilik, cenaze ve defin ritüelleri ve dini bayramlarının genel Hristiyanlık dünyasında ve Üniteryanizm özelinde nasıl uygulandığı üzerinde durulmuştur. Konunun yazılı eserlerden incelenmesi elbette Üniteryanizmin tarihi sürecini ve fikri gelişimini anlamak için elzem görülmektedir. Bunun yanında yaşayan bir inanç olan Üniteryanizmin incelenmesi için ise bu inanışın ortaya çıktığı ve hali hazırda yaşandığı yer olan Transilvanya'da Üniteryen Kiliseler bizzat yerinde incelenmiş ve insanların hayatlarındaki gerçek yansımaları gözlemlenmiştir. Bu amaçla Romanya'nın Cluj (Kaloşvar) şehrindeki Üniteryen cemaat ziyaret edilmiştir. Bölgenin en büyük ve en eski kilisesi olan“Cluj Üniteryen Kilisesi”ziyaret edilip ayinleri gözlemlenmiştir (Resim: 1,2). Dini yaşayış ve gelenekler anlamında kırsal bölgede Üniteryanizmin nasıl yaşandığına dair bilgiler edinebilmek için Cluj şehrine bağlı Torocko Köyüne gidilmiştir (Resim,3).“Torocko Köyü Üniteryen Kilisesi”ziyaret edilmiştir (Resim: 4,5). Transilvanya Üniteryen Kilisesi'nin piskoposu, piskopos yardımcısı, din görevlileri, Üniteryen Tarihi akademisyenleri, arşiv uzmanları, mimarlar ve Üniteryen okulu öğretmen ve idarecileri ile bire bir görüşmeler yapılmıştır. Bu görüşmeler kayıt altına alınmıştır. Bir hafta boyunca yapılan görüşmeler ve gözlemlenen ayinler sayesinde bu bölgede yaşayan Üniteryanizm hakkında bilgiler edinilmiştir. Piskopos, piskopos yardımcı ve din görevlileri ile yapılan görüşmeler sonucunda Üniteryenlerin net bir tek Tanrı inancına sahip oldukları ve diğer dinlere çok saygılı bir tutum sergiledikleri görülmüştür. Bu tutumları, Transilvanya Üniteryenleri hakkında verilerin toplanması ve yorumlanmasında çalışmamıza büyük katkı sağlamıştır.
Özet (Çeviri)
Religion is a phenomenon that has been the center of attention of all people throughout history. In-depth studies are required to understand religions and to go down to the origins of religious phenomena. History of Religions is a science that examines religions that have lived or continue to live throughout history with all their theological dimensions. Unitarianism, which we have chosen as the subject of study, comes to the fore with its theology that rejects the trinity belief, which was the subject of discussion with the birth of Christianity. Unitarianism is a sect that has about one million followers today. The first origin of the anti-trinitarian views of Unitarianism started with Arius in the Council of Nicaea in 325 and this belief was given the name Aryanism. Later on, different names have been given to anti-trinitarian views throughout history. Those who defended George Blandrata's views were called Blandratists, while those who defended Michael Servetus were called Servetians. In the 16th century, the anti-trinity views of the Italian theologian Socinus were called Socianism. Unitarianism, which is the subject of our study, is the last link of this tradition and it rejects the belief in the trinity and emphasizes the belief in one God. Unitarianism emerged in Poland and Transylvania in the 16th century and later became an institutionalized sect throughout Europe, especially in England. It has passed from England to the United States and has developed especially in Boston, Massachusetts. It is a sect that tends to become popular day by day with its libertarian attitude towards women's rights and LGBT rights and its non-impositional attitude towards religious belief. Unitarians, who rejected the belief in the Trinity and emphasized the belief in one God, have been subjected to many oppression and violence throughout history, and even it has been seen that death sentences have been applied against some believers. Despite all these pressures, Unitarianism continues to attract attention in Europe and the USA today. Such an interesting sect has been studied in terms of master's and doctoral theses in the History of Religions in Turkey. There are studies discussed under the titles of Arianism, Socianism and Unitarianism. The study on the Unitarian Transylvanian Church, which we are working on, has not been studied in Turkey. In this sense, the Transylvanian Church, which has a very important place for Unitarian history, has been studied. By visiting the Transylvanian Unitarian Church and interviewing the Bishop and religious officials, the Transylvanian Church was discussed in our thesis both historically and in terms of today's beliefs. Unitarianism has also been the subject of publications dealing with the histories of religions in general and the History of Religions researches written specifically for Christianity. However, since the subject is very broad in such studies and the number of people believed in Unitarianism is less than other sects, Unitarianism has been discussed under sub-headings by giving mostly superficial and general information. For this reason, when compared to other sects with more adherents, the data we can access from Turkish sources is limited. Therefore, Western literature constituted the main sources of our study. In this sense, important resources were accessed from the library of the Transylvanian Unitarian Church. In addition, the website of the organization called UUA, where US Unitarians are organized, was also examined and information about today's US Unitarians was accessed. Our aim in our thesis is to examine Unitarians and Unitarianism in depth and to deal with their historical process. In order to make an in-depth study, the first emergence of Unitarianism, its later stages of development and important opinion leaders are discussed in our study. Particular attention was paid to the regions of Poland, USA, England and Transylvania, where it developed. The fact that the Unitarians emerged in the Transylvania region at a time when the Ottoman Empire was dominant, and the Unitarians who were oppressed in Europe contacted the Islamic World, caused Unitarianism to establish relations with the Islamic World. These relationships are discussed in our thesis. In this sense, first of all, the view of the Classical Period Islamic World towards Arianism was examined, and then the Ottoman Period, in which relations increased. The increasing relations in the Ottoman period paved the way for some Unitarians to come to the fore at that time. One of the prominent personalities is Ibrahim Muteferrika, who is an important figure especially because he opened the first printing house. Ibrahim Muteferrika's Unitarian past and Ottoman period studies are discussed in this section. Anti-trinity beliefs, which are the main starting points of Arianism, Socinianism and Unitarianism, and the criticisms they bring to this belief are discussed under the titles of Father, Son, Holy Spirit and Bible. Baptism and communion rites, which are accepted as sacraments by Unitarians, were examined. Unitarianism's view of the world and the hereafter is discussed under the titles of creation and afterlife teachings. Finally, in this section, it is emphasized how marriage, funeral and burial rituals and religious holidays, which are important rituals in all religions, are applied in the general Christian world and in Unitarianism. Examining the subject from written works is, of course, essential for understanding the historical process and intellectual development of Unitarianism. In addition, for the examination of Unitarianism, which is a living belief, a Unitarian church in Transylvania, where this belief emerged and is currently lived, was examined on site and its real reflections in people's lives were observed. For this purpose, the Unitarian congregation in the Romanian city of Cluj (Kalošvar) was visited. The“First Unitarian Church”, the largest and oldest Unitarian church in the region, was visited and its rituals were observed (Image: 1).“Torocko Village Unitarian Church”was visited in order to obtain information about how Unitarianism was lived in the rural area in terms of religious life and traditions (Image: 2). One-on-one interviews were conducted with the bishop of the Transylvanian Unitarian Church, the deputy bishop, ministers, Unitarian History scholars, archivists, architects, and Unitarian school teachers and administrators. These interviews were recorded. Thanks to the interviews and rituals observed for a week, information about Unitarianism living in this region was obtained. As a result of the interviews with the bishop, the assistant bishop and the ministers, it was seen that the Unitarians had a clear belief in one God and showed a very respectful attitude towards other religions. These attitudes have greatly contributed to our work in collecting and interpreting data about Transylvanian Unitarians.