Takıyyüddin er-Râsıd ve Buğyetu't-Tullâb min ʿİlmi'l Hisâb adlı matematik risâlesinin tahkik, tercüme ve değerlendirmesi
Taqī al-Dīn al-Rāṣid and a critical edition, translation and study of his Bughyat al-Tullāb min ʿIlm al-Hisāb
- Tez No: 837566
- Danışmanlar: DOÇ. DR. ELİF BAGA
- Tez Türü: Yüksek Lisans
- Konular: Matematik, Tarih, Mathematics, History
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2023
- Dil: Türkçe
- Üniversite: İstanbul Medeniyet Üniversitesi
- Enstitü: Lisansüstü Eğitim Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Bilim Tarihi ve Felsefesi Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 232
Özet
Takıyyüddin er-Râsıd astronomi, matematik, astronomi aletleri, otomasyon-mekanik, optik, fizik ve tıp alanlarında verdiği eserlerle 16. yy. Osmanlı Devleti'nde önemli bir bilgin haline gelmiştir. Özellikle Osmanlı Devleti'nin Sultan III. Murat dönemindeki İstanbul Rasathanesi'ni tesis edip astronomi ilmi çerçevesinde faaliyetler yürütmesi onun en önemli başarısıdır. Takıyyüddin'in, astronomi ilmi başta olmak üzere gerek rasathane kurulmadan önce yazdığı eserlerinde gerekse rasathanede yaptığı çalışmalar neticesinde ve sonrasında oluşturduğu eserlerinde dakiklik ve hassasiyet ön plana çıkmıştır. Bu dakiklik ve ince hesaplamaları onun haddi zatında iyi bir matematikçi olduğunu gösterir. Buradan hareketle tezin amacı, Takıyyüddin'in yazmış olduğu Buğyetu't-tullâb min ʿilmi'l-hisâb adlı matematik risâlesinin tahkik, tercüme ve değerlendirmesiyle bu yönünü ortaya çıkarmaktır. Eserin klasik İslam hesap geleneğinin bir parçası ve devamı olduğunu düşünürsek burada karşımıza dokuz rakam ve sıfır ile bunlar arası işlemleri konu alan Hint hesabı, yirmi sekiz Arap harf karakterlerine sistematik bir şekilde belirli sayı anlamları yüklenerek oluşturulan sittînî hesap ve sittînî hesap sisteminden esinlenerek oluşturulan ondalık kesirler hesabı çıkar. Eserin hindî ve sittînî hesap türlerinin yanı sıra özellikle ondalık kesirlerde ulaştığı seviye bakımından nerede durduğunun izini sürmek tezin bir başka amacıdır. Çünkü ondalık kesirler konusu bölme işleminde kalanın n ∈ Z^+ olmak üzere 1/〖10〗^n şeklinde onda bir, yüzde bir, binde bir ve benzeri biçimde sayıya eklenerek çok daha hassas sonuçlar elde edilmesi bakımından önemlidir. Takıyyüddin er-Râsıd'ın hayatı ve eserlerinin araştırılması da amaçlarımız arasında yer almaktadır. Buğyetu't-tullâb min ʿilmi'l-hisâb adlı hesap risâlesinin Türkiye ve dünya kütüphanelerinde tespit edilen beş nüshasından ulaşabildiğimiz dört nüshasına dayanarak tahkikli neşri hazırlanmıştır. İSAM yazma eser tahkik kuralları çerçevesinde tenkitli neşri yapılan eser, terminolojik bağlamı çerçevesinde tercüme edilerek literatüre kazandırılmıştır. Eserin içerdiği konular bağlamında matematiksel tahlîli ve tarihsel değerlendirmesi de yapılmış, böylece yukarıda ifade edilen amaçlara ulaşılmaya çalışılmıştır.
Özet (Çeviri)
Taqī al-Dīn al-Rāṣid became an important personality in the sixteenth-century Ottoman Empire thanks to his works in astronomy, mathematics, astronomical instruments, automation and mechanics, optics, physics, and medicine. His most important achievement was to establish the first and only Ottoman observatory, namely Istanbul Observatory, during the reign of Sultan Murad III and to conduct astronomical activities. Precision and accuracy came to the fore in Taqī al-Dīn's works, especially those on the science of astronomy, which he wrote before the observatory was established, and in the works he compiled as a result of and after his studies at the observatory. His precision and accurate calculations indicate that he was a good mathematician. In this respect, this thesis aims to remark on this aspect of him by preparing a critical edition, translation and study of his work entitled Bughyat al-ṭullāb min ʿilm al-ḥisāb. Given that this work belongs to, and is a continuation of, the Islamic arithmetic tradition, it covers subjects including Indian calculation, namely calculations with nine numbers and zero, sexagesimal calculation, which is based on the idea of assigning a number to each of twenty-eight Arabic letters, and decimal fraction calculations inspired by the sexagesimal calculation system. Another aim of the thesis is to trace the level of the work not only in Indian and sexagesimal calculations but also concerning decimal fractions because this subject is important in that one could obtain much more precise results by adding the remainder to the result as 1/〖10〗^n (n ∈ Z^+), namely the tenth, one-hundredth, thousandth and so on. Another aim of the thesis is to survey the biography and works of Taqī al-Dīn al-Rāṣid. We identify five copies of Bughyat al-ṭullāb min ʿilm al-ḥisāb in Turkish libraries and those around the world. The critical edition is prepared based on the four copies we could obtain and according to the critical edition rules set by the Centre for Islamic Studies in Istanbul (ISAM). The translation is made with the consideration of technical terminology. With mathematical analysis and historical evaluation with respect to the subjects covered in the work, we strive to reach the aims mentioned above.
Benzer Tezler
- Osmanlı astronomisi ile Avrupa astronomisinin Takiyyüddin er Rasıd ve Tycho Brahe örnekleriyle karşılaştırılması
Comparing European astronomy and the Ottoman astronomy with the samples of ''Takiyyüddin and Tycho Brahe'
HAKAN AYVAZ
Yüksek Lisans
Türkçe
2016
Astronomi ve Uzay Bilimleriİstanbul Medeniyet ÜniversitesiKültürel Çalışmalar Ana Bilim Dalı
PROF. DR. UĞUR KÖMEÇOĞLU
- Işığın hakikatini aramak: Osmanlılarda gökkuşağı, hâle ve renk sorunları (1300-1600)
Searching for the truth of light: Problems of rainbow, halo and color in the ottomans (1300-1600)
SENA AYDIN
Doktora
Türkçe
2022
Bilim ve Teknolojiİstanbul Medeniyet ÜniversitesiFelsefe Ana Bilim Dalı
PROF. DR. İHSAN FAZLIOĞLU
- Ra'sü'l-Ayn tarihi (Ortaçağ Dönemi)
The history of Ra's al-Ayn (The period of Middle Ages)
ABDÜLBAKİ BOZKURT
- Takıyyüddîn Sübkî'nin fetva metodu
Taqi al-Dīn Subkī's fatwa methodology
HACER TABURDEMİR
Yüksek Lisans
Türkçe
2022
Dinİbn Haldun ÜniversitesiTemel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı
PROF. DR. BİLAL AYBAKAN
- Takıyyuddin El-Hısnî'nin Kifâyetü'l-ahyâr adlı eserinde fıkhî kaideler ve uygulamaları
Başlık çevirisi yok
MAHMUT SANIR
Yüksek Lisans
Türkçe
2018
DinBingöl ÜniversitesiTemel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı
DR. ÖĞR. ÜYESİ İSMAİL NARİN