Abhidharmakośabhāṣya-ṭīkā Tattvārtha'da söz yapımı
Word formation in Abhidharmakośabhāṣya-ṭīkā Tattvārtha
- Tez No: 847962
- Danışmanlar: PROF. DR. MURAT ELMALI
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Türk Dili ve Edebiyatı, Turkish Language and Literature
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2024
- Dil: Türkçe
- Üniversite: İstanbul Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Eski Türk Dili Bilim Dalı
- Sayfa Sayısı: 739
Özet
Söz yapımı dilbiliminin morfoloji alanına girer. Sözcüklerin oluşma biçimlerini inceler. Dil araştırmalarında, özellikle dilbilim yöntemlerine dayalı olarak söz yapımı çalışmalarının yapılmasıyla dilbilim alanına sonsuz veri sunulmaktadır. Türkçenin geçmişten günümüze tüm devirlerindeki eserler üzerine yapılacak söz yapımı çalışmalarıyla Türkçenin söz yaratmadaki kabiliyeti ortaya çıkarılabilmektedir. Türkçenin en eski ve en önemli dil devirlerinden biri Eski Uygurcadır. Bu dil devrinde birçok alanda eser yazılmıştır. Özellikle Budizm inancı alanındaki yazılı eserlerin çokluğu, Eski Uygurların bu alana verdiği önemi göstermektedir. Eski Uygurca ile yazılmış dinî içerikteki eserlerin başında abhidharmalar gelmektedir. Abhidharmalar Budizm'in metafizik yönünün ortaya koyulduğu, dinin yorumlandığı, yorumlar üzerinden çıkarımların yapıldığı, farklı Budist ekollerindeki görüşlerin ve tarzların açıklandığı öğretici türdeki eserlerdir. Bunlar arasında da Abhidharmakośabhāṣya-ṭīkā Tattvārthā'nın varlığı dikkat çekicidir. Çünkü söz konusu eser felsefi, soyut bir içeriğe sahiptir. Aynı zamanda Çinceden çeviri yoluyla eski Türkçeye kazandırılmıştır. Eski Uygurcanın önemli bir çeviri eseri olan Abhidharmakośabhāṣya-ṭīkā Tattvārthā'daki sözlerin her birinin incelenmesi önemlidir. Bu sayede Eski Uygurcanın dolayısıyla Türkçenin söz yaratma gücü ortaya koyulabilmekte, felsefi düşünüşün Türkçe sözcüklerle ifade edildiği görülebilmektedir. Bu tezde Eski Uygurcanın söz yapım biçimlerini ortaya çıkarmak amaçlanmaktadır. Bu amaçla dönemin en önemli eserlerinden biri olan Abhidharmakośabhāṣya-ṭīkā Tattvārthā incelenmiştir. Eser içindeki her söz, söz yapım yollarına göre sınıflandırılmıştır. Türetme söz yapımı altında ad yapan morfemler ile eylem yapan morfemler gösterilmiştir. Ayrıca kalıplaşma, birleşme, ikileme başlıkları da yapım yolu olarak incelenmiştir. Bunun yanında bu metinlerde yer alan alıntılar ve terimler de söz yapımı çerçevesinde incelenmiştir. Madde başı her söz için Eski Uygurca metin içinden örnek cümle alınmıştır. Bu cümleler Türkiye Türkçesine çevrilmiştir. Söz yapım bahsine girmeyen kökler ile türemesi belirlenemeyen sözcükler teze eklenmiştir. Madde Başı Söz Listesi bölümünde de çalışma içindeki tüm sözcükler ilgili başlık altında alfabetik sıralanmıştır. Sonuç bölümünde ise elde edilen veriler ışığında söz yapımı başlıkları ile bunlara ait madde başı söz sayısı verilmiştir.
Özet (Çeviri)
The study falls within the morphological domain of word formation linguistics, examining the ways in which words are constructed. Linguistics has been enriched with infinite data by conducting word formation studies, particularly those based on linguistic methods, in language research. Exploring word formation in Turkic through works from all periods reveals the language's capacity for word creation. One of the oldest and most significant linguistic periods for Turkic is Old Uighur. Numerous works were written in various fields during this period, particularly emphasizing the abundance of written works in the field of Buddhist beliefs. Among these, the prominent works in religious content written in ancient Uighur include the abhidharmas. Abhidharmas are instructive works in Buddhism that elucidate the metaphysical aspect, interpret religion, make inferences from interpretations, and explain the views and styles of different Buddhist schools. Notably, the presence of Abhidharmakośabhāṣya-ṭīkā Tattvārthā is noteworthy due to its philosophical and abstract content. This work was also translated from Chinese into Old Turkic. Analyzing each word in Abhidharmakośabhāṣya-ṭīkā Tattvārthā is important, revealing the linguistic creativity of ancient Uighur and consequently Turkic, demonstrating how philosophical thinking is expressed in Turkic words. This thesis aims to uncover the word formation patterns of ancient Uighur, focusing on one of the most important works of the era, Abhidharmakośabhāṣya-ṭīkā Tattvārthā. Each word in the work has been classified according to word formation methods, showing morphemes that create nouns and morphemes that create verbs under derivational word formation. Additionally, compounding, merging, and reduplication have been examined as methods of word formation. Quotations and terms in these texts have also been analyzed within the framework of word formation. An example sentence from the ancient Uighur text has been taken for each word, translated into Turkic. Words that do not fall under word formation and words with undeterminable derivation have been included in the thesis. In the Word List section, all words in the study have been alphabetically arranged under relevant headings. The Conclusion section provides the number of words under word formation headings and their respective word counts based on the data obtained.