Cohesion in Turkish a survey of cohesive devices in prose literature
Başlık çevirisi mevcut değil.
- Tez No: 2037
- Danışmanlar: DOÇ. DR. AHMET KOCAMAN
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Dilbilim, Linguistics
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 1987
- Dil: İngilizce
- Üniversite: Hacettepe Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 210
Özet
Bu doktora tezinde Türkçe edebî metinlerde bağdaşıklığın (cohesion) kuramsal ve yöntemle ilgili sorunları, söylem çözümlemesi açısından ele alınmaktadır. Bu çalışma 8 bölümde sunulmaktadır. 1. ve 2. bölümlerde 'bağdaşıklık', 'söylem' ve diğer ilgili terim ler tartışılmaktadır. 3-7 bölümlerde Haldun Taner'in 'Piliç Makinesi' (1968), Oktay Akbal'ın 'Yalnızlık Bana Yasak' (1967) adlı hikâyelerinden, Turgut özakman'm 'Duvarların ötesi' (1965) adlı piyesinden ve Tarık Buğra' - nın“Küçük Ağa Ankara'da' adlı romanından alınan örnek metinlerle 'gönderim' (reference), 'değiştirim' (sub stitution', 'eksiltili yapılar' (ellipsis), 'bağlaçlar' (conjunctions) ve 'sözcük bağdaşıklığı' (lexical cohesion) metin oluşturma yönüyle incelenmiştir. Minyatür metinler de yapılan çalışmalar, daha sonra 8.1. bölümünde daha uzun bir örnek metinde gösterilmiştir. 8. 2 'de ise 'bağdaşıklığın* örnek metinlerle öğretimi sergilenmiş tir. 1950 'lere kadar 'dil', cümle seviyesindeki dil bilgisi yöntemleriyle çözümlenmekte idi; o zamandan beri metin dilbilimciler ve söylem cözümlemeciler cümleleri180 metin oluşturma yönüyle ele almaya başladılar? örneğin; (1) Rus Konsolosluğunun bitişiğindeki duvarda 'Sabah Juvalier* diye bir yazı vardı. O yazı hep orada mı dururdu da görmemişti bugüne kadar: yoksa bir yapı yıkıldı da altından yeni mi çıktı. (Taner: 123} Bu metin, metin dilbilimi (text linguistics) açısından ele alınarak cümleler arasındaki ilişkiler bu oluşumda incelenmektedir: burada o, orada ve yoksa tutarlı bir metin sağlaması bakımından cümleleri bağlamaktadır. Böyle ce, bir metnin sadece cümle dizilişi olmadığı, bir anlam ünitesi de olduğu görülmektedir. Bir anlam ünitesi olan metinde 7 çeşit özellikten söz edilmektedir. (Beaugrande ve Dressier 1981:11). Bunlardan 'bağdaşıklık' bu çalışma da her yönüyle ele alınmıştır. Bağdaşıklık, 'gönderim', 'değiştirin»', 'eksiltili yapılar', 'bağlaçlar* ve 'sözcük bağdaşıklığı* diye beş alt-başlık altında çalışılmıştır. Bu sınıflandırma lekşiko-gramroatik olarak düşünülmektedir. Demek ki gönderim, değiştirim ve eksiltili yapılar grama- tiktir. kelime bağdaşıklığı sözcükşeldir? bağlaçlar ise hem gramatik hem de sözcükşeldir. Burada gönderim, kişisel gönderim (personal reference), gösterme gönderimi (demonstrative reference) ve karşılaştırma gönderimi (comparative reference) yönüy le incelenmektedir. Gönderim elemanı ya söz konusu bir181 gönderge (referent) ile veya metin içindeki gönderge ile karşılaştırma yaparak yorumlanabilir; örneğin: '2) Mankenler bakıyorlar bana. Onlar anlıyorlar, serüvenimi biliyorlar. (Akbal:39) Bu metin oluşturmada, onlar, 'mankenler kelimesine geriye doğru gönderimde bulunmaktadır. Burada mankenler ve onlar özdeştir. Bu bakımdan öğenin gönderim yaptığı ön-v ar sayım (presupposed) öğeyi dinleyici/okuyucu kolayca tanıyabilir. Yorumun göndergenin belirlenmesine dayandığından gönderim ya ileri (cataphoric) veya örnek (3) 'te olduğu gibi geri ye (anaphoric doğru olmaktadır. (3) 3. Mahkûm? Salata... Ha bunu demin söyle miştin. (özakman:22) Bu örnekte bunu 'göndergesi salata 'ya geri gönderim yapmaktadır. Karşılaştırmalı gönderim (comparative reference) ön-varsayım yapılanla karşılaştırılarak yorum lanır. Bunda, iki terim özdeş olduğu gibi farklı da ola bilir. Şimdi bir örnek, alalım y (4) 2. Mahkians Kim yolladı bu bunağı. Başka doktor isteyelim. (özakman:71) Bu örnekte bu bunak ' la başka doktor'un göstergesi (referent) aynı değildir.182 Di#er taraftan * değiştir iro' de belirli ve. tanı nacak özel bir gönderge yoktur. Değiştir imde öğeler lek- siko-gramatik seviyede görülmektedir; bu dizgede, yeni bir gönderge, bağlam içinde başka biri ile yer değiştire bilir. Doğal olarak, değiştjrim, 'ad(-öbeği) ', 'eylem (-öbeği) * ve 'yan-cümle/ temel cümle' işlevi görmektedir; örneğin; (5) Minas efendi, Reis beyin yakınlığına aynı karşılık vermek istedi. (Buğra: 504) Burada ad-öbeği, 'Reis beyin yakınlığı' aynı, sözünün yerini almaktadır. Halbuki örnek (6) da 'yap-ar-di eylem öbeği dinle-mem'in yerini tutabilmektedir. (6) Kız: îçin almıyor. 3. Mahkûm: Dinlemem Kız (Alır) : Anne de öyle yapardı. (özakman:86) Bu değiştirim sürecinde öyle/böyle kelimeleri yan cümle/ temel cümle'nin önek (7)*deki gibi yerini alabilmektedir: (7) Eşsiz İslam Kalbinin ve kafasının yarattığı Osmanlı düzeni içinde bütün münasebetler insana yakışan halini buluyordu. Reis bey içinden geçirdi. ”Biz böyle sanıyormuşuz.“ (Buğra: 494) Burada böyle kelimesi ”Eşsiz İslam kalbinin ve kafasının yarattığı Osmanlı düzeni içinde bütün münasebetler insana yakışan halini buluyordu.“ cümlesinin yerine kullanılıyor;183 Halliday ve Hasan (1976:317) metin yapma rahat lığı ve ekonomik oluşu bakımından yerine kullanma/değiş tir - im (substitution) ile eksiltili yapıları (ellipsis)' tercih etmektedirler; ve eksiltili yapıları (ellipsis) 'sıfır değiştirin* yöntemi' (substitution) diye tanımlamaktadırlar. Bu eksiltili yapı 'ad-öbeği', 'eylem öbeği* ve 'cümle' seviyesinde görülmektedir. Her birini açıklayacak birer örnek verelim: (8) 1. Mahkum: însan durup dururken suç işlemez. 3. Mahkûm: Kan davası benimki. (özakman:74) Burada ' benimki j 'benim suçum' ad-öbeginin eksiltili şek lidir, örnek (9) 'da ise et-sin eksiltili eylem, fcö örnek bağ lamında tedav i et-sin eylem öbeğini akla getirir. (9) 1. Mahkûm: On sene tedavi etmiş kızı. 3. Mahkûm: Bizi de et-sin (özakroan:73) (10) 1. Mahkûm: Teslim mi olacaksın. 3, Mahkûm: Evet. (Özakman 81) Bu örnek bağlamında 3. mahkûmun eksiltili sözcesi evet, 1. mahkûmunun tüm sözcesini/cümlesini hatırlatmaktadır. şimdi de metin oluşturmada bağdaştırma görevi üstlenen bağlaçlardan söz edelim. Bu bağlaçlar metin sü recinde cümleler arası işleve sahiptirler; yani 'söy lenmiş olanla' 'söylenmekte olanlar' arasında anlam iliş-184 kişi kurmaktadırlar. Bu ilişki 'üstelik', 'halbuki',.çünkü' ve 'sonra* gibi belirtkelerle oluşmaktadır. Ekleme (additive), karşıtlama (adversative), sebep (causal) ve zaman (temporal) sınıflarına ayrılan bağlaçları birer örnekle özetleyelim: (11) Bu cehennem azabından nasıl kurtulabilirdi? Üstelik önünde bir de İstanbullu hoca da vası vardı. (Buğra: 363) Burada, üstelik 'Bu cehennem azabından nasıl kurtulabilir di?' öncül cümlesine 'önünde birde İstanbullu hoca davası var.1 cümlesini metin oluşturmak için eklemiştir. Aşağıda ki örnekte Halbuki karşıt anlamlı cümleleri bağlamaktadır. (12) Müsabaka nasıl yapılacaktı. Önce bunu. sordu. Halbuki ortada kararlaştırılmış bir şey yoktu. (Buğra: 391) Sebep gösteren bağlaçlar 'sebep-netice' ilişkileri bakımından metin düzenleyen elemanlardandırlar, örneğin; (13) Hoca efendinin uyarmalarına uyacaklardı. Çünkü, hem akıllı hem de tertemiz insanlar dı. (Buğra: 3 17) örnekte görüldüğü gibi çünkü bağlacı sebebi oluşturan cümlenin başına gelmektedir. Şimdi, metin yapan bağlaç ların son halkasını oluşturan zaman ilişkisini sağlayan185 bağlaçlara bir örnek verelim. (14) Reis bey kalktı, ocağa kütük attı, hiç gerekmezken de alevler parlayıncaya kadar üfledi. Sonra gene dönüp ocağın kenarına oturdu. (Buğra: 397) Bu metin oluşumunda, sonra, kendisinden önce söylenenler le kendisinden sonra söyleneni zaman ilişkisi yönüyle bağlamaktadır. Metin bağdaşımında gördüğümüz en son unsur, sözcüksel bağdaşıklıktır (lexical cohesion) } bu sözcük - sel bağdaşıklılık genelde iki alt-başlık altında incelenir: (i) Sözcüksel yineleme (reiteration) ve (ii) Eşdizimlilik/birliktelik (collocation) sözcüksel-yineleme, metin oluşturmada aynı sözcüğün tek- rarıyla, örneğin: gardiyan için gardiyan (7:1), eş-anlam- lı bir sözcükle, örneğin: oynatmak için delirmek (7:3a), karşıt anlamlı bir kelimeyle, örneğin: söylemek için saklamak (7:3b), şemsiye terim için bir alt terimle, örneğin: içki için likör (7:4), kelime türetimi yoluyla, örneğin hırsızlık için hırsız (7:5) ve genel terim kul lanarak, örneğin: adam için herif oluşturulur.186 Eş-dizimliliğe gelince, yine metin oluşumunda rolü olan bu kelimeler, belli alanda o alana mensup olmala- rı nedeniyle uyum sağlamaktadırlar, örneğin. (15) 2. Mahk?m: Durun be, yavaş olun? hiç mi elbise görmediniz. 0 şapkayı bana bırak, Bacaksız. (Özakman:37) Burada şapka ile elbise metin bağdaşımı yönüyle aynı sözcük alanına mensupturlar.. Bağdaşıklığın Türkçeye özgü belli başlı yönlerine de burada değinmek gerek. Türkçe, bitişimli dillerin tipik bir örneğidir; net biçim-birimi özelliği göstermektedir: çeşitli ekler kelime, gövdelerine eklenebilmektedir. Karak^ ter istik olarak, Türkçe de cinsiyet yoktur; ve temelde söz dizimsel dizge. özne-nesne-eylem biçimindedir, özne zamir olduğu zaman seçimlidir; ancak kişi ekleri yüklemde daima görülmektedir; bu gerçekleşme 3. tekillerde 0'dır: örneğin: (16) Görülüyor-0, sesleniyor-0, anlatıyor-0 bir şeyler. (Akbal:40) Aşağıdaki örnekte de görüldüğü gibi genelde kişisel (gönderim) personal reference» gösteren 3. tekil zamirlerin iyelik ekleri de metin yapmada yer almaktadır;187 örneğin; (17) Benim odam en ufağı, eh darı, en çirkini, altıncı katta penceresi tavana yakın (Akbaİ:13) Buradaki iyelik eki '-si' pencerenin odaya ait olduğunu belirtmektedir;, şu halde 'pencere' ile 'oda' arasında ilişki kurarak bu minyatür metinin oluşumunda rol almak tadır; demek ki '-si', 'odanın 'a gönderimde bulunmaktadır. Türkçede, örnek (18) 'de görüldüğü gibi metin- leştirme sürecinde adlar yerlerine ve işlevlerine göre durum ekleri (case-endings) almaktadır: (18) a- Kız: Doktor ne anlattı? 2. Mahkûm: Haya tını. b- Ahmet nereye gidiyorsun? -Okula Burada 'hayatını' ve okula', eksiltili yapılarda görülmek tedir. Türkçe eylem sonlu bitişimli bir dil olarak karak- terize edilmektedir. Öte yandan durum eklerinin Türkçe cümle yapısında kelime dizilişi açısından bir esneklik sağlamaktadır. Bu kullanımın Türkçe de bağdaşıklığı sağ layan önemli bir işlevi olduğunu belirtmemiz gerek. Bu ekler ad öbeği ile diğer öğeler arasındaki ilişkiyi belir lemektedir, örneğin; (19) a- Ahmet kapıları boyadı. özne Nesne Eylem k~ Kapıları Ahmet boyadı. Nesne Özne Eylem188 c- Boyadı Ahmet kapıları. Eylem özne Nesne d- Boyadı kapıları Ahmet. Eylem Nesne özne Yukardaki örneklerde görüldüğü gibi Türkçede durum dizgesi tümcede ad öbeklerinin dilbilgisel rollerini göstermekte dir. Bunun yanında, Türkçede eksiltil! yapılarda zaman ek leri ve ek eylem eklerinin düştüğü ve bunların yerine zarf yapım ekleri f-(y) ErEkî, |-DIkçEj, J-DIktEn U-mEdEn j, J-(y)EcEk4 ve j_(y)lp[ kullanıldığı görülmektedir. Bu durum Hint-Avrupa dillerine göre önemli bir ayrım göster mektedir; örneğin; (20) ölülerin kimi sırt üstü, kimi yüzü-koyun bunları ayağının burnuyla çevir-ip yüzleri ne bakıyordu. (Buğra: 342) Bu örnekte çevir-ip metin bağlantısı sağlamaktadır; yüzey yapıda şüphesiz ' çevir-iyor-du ' biçiminde yorumlanması gerekecektir. Eksiltili 'eylem öbeklerinde' ek-eylemler- in (aux ) tipik olarak ya ön-yinelem (anaphoric) veya art- yinelem (ataphoric) gösterdiğini örnek (21) 'de olduğu gibi görebilmekteyiz: (21) a- Küçük Ağa, hücresine iyice yari eşmiş -0, son temizliğini de yapmıştı. (Buğra: 594) b- Resim değildi, bir rüyaydı, olmayacak bir şey.189 yerleşmiş-0 eylem öbeğinin sonundan silinen j-DÎjön- yinelem ile olmayacak bir şey-0 'den düşürülen bu morfem art-yinelem ile yorumlanabilir. Bu 0 biçim birimin gerçekte j -Dî t olduğu görülür. Diğer taraftan -mlş ' in aynx süreç içinde rol aldığı görülmektedir, örne ğin; (22) a- Tahtayı silen Ahmet değil-0 Ay la y mı ş (ön-yinelem) b- Tahtayı silen Ay layım ş, '.Ahmet değil-0. (art-yinelem) Şimdi de eksiltil! yapılarda sık sık görülen bileşik eylemlere kısa bir göz atalım. Bunlar ad- ' etmek, yağmak, vermek, doğmak, yummak, almak, düşmek ve tutmak' gibi eylemlerle oluşur; örneğin 'tedavi etmek, yağmur yağmak, haber vermek, gün doğmak, göz yummak, ele almak, gözden düşmek1 ve 'kafa tutmak'. Aşağıdaki metin bu eylem lerin metin düzeyindeki rollerini göstermektedir. (23) 1. Mahkûm: On sene tedavi etmiş kızı. 3. Mahkûm: bizi de et-sin {Qzakmanıl3) Örnekte görüldüğü gibi bileşik eylemin 1. kısmı (ad) düş mekte, sadece eylem tabanı yinelenmektedir. Şimdi ise, bir metnin cümleleri arasındaki bağ daşıklığı sağlayan bağlaçların tipik kullanımlarına bir göz atalım: (i) 'Virgül' bazı bağlaçların bazı yazılı metinlerde190 yerini tutabilir, örneğin; (24) a- Anlayışlı, (fakat) sabırsız, b- Bu sabah uğradı, (ve) gitti, c- Araba alamıyor, (çünkü) parası yok. (Banguoğlu:394) (ii) 'Demek', ”yoksa' gibi bazı bağlaçlar bağla dıkları tümcenin değişik yerlerinde buluna bilirler; örneğin: (25)a-üygun gördük; sorduk sana. Sormak için burada seni bekleriz işte. Açığa vurmaktan çekindiğin bir düşüncen mi var yoksa. (Buğra: 346) b-Oturmuyorsun. Gidiyorsun demek. (Demircan:39) Bu bağlaçlar cümle önünde/başında bulunabilirler: (26)a-Uygun gördük, sorduk sonra, sormak için bekleriz işte. Yoksa, açığa vurmaktan çekin diğin bir düşüncenmi var. b-Oturmüyorsun, demek gidiyorsun. Yukardaki (25 a ve b)'deki; metinlerin son cümlelerinin devrik olduğu görülüyor. îlgili bağlaçlar (26 a ve b) de aynı cümlelerin baş tarafına getirildiklerinde vurgu lama söz konusu olmaktadır. Ancak her iki durumda da metin bağdaşıklığı bozulmamak tadır. (iii) Metin oluşumunda bağdaşıklığın kuvvetlenme-191 si bakımından birden çok değişik bağlaçlar yan yana gele bilir, örneğin ; (27) Kel Hacı şimdi etrafına dert anlatır gibi mırıldanıyordu. -Yarın akıllarına esecek, onu da asalım, bunu da asalım deyi verecekler. Ve sonra yeniden sarası, tutmuş gibi bağırıyor, tepiniyordu. (Buğra: 358) Türkçede metin bağdaşıklığının karakteristik noktalarını bu kısımda özetlemeye çalıştık. Bu arada, 8. bölümde, önce 8.1'de paragraf seviyesinde (8:3) örneğinde verilen bir metin bağdaşıklığın tüm unsurları bakımından çözümlen miş» 8. 2' de ise örnek metinlerle tutarlılık unsurlarını tanıma (8.2.1.1, 8.2.2.1 ve 8.2.3.1) ve üretmeye dayalı (8.2.1.2., 8.2.2.2 ve 8.2.3.2.) öğretim alıştırmaları yapılmıştır. Bu çalışmada 'bağdaşıklık' önce kuramsal bir çerçevede incelenmiş; ondan sonra ölçünlü Türkçe yazı ör nek metinlerde ele alınmıştır. Son olarak da bu kavramın öğretiminde yerine kısaca değinilmiştir. Çalışmada daha çok Halliday ve Hasan 'm (1976) modeli benimsenmiş; ancak gerektiğinde Türk dilinin dizgesine uygun düzenlemeler de yapılmıştır. Kullanılan modelin edebi metinlerin dilbilim yönünden incelenmesine yeni imkânlar sağladığı inancındayız.
Özet (Çeviri)
Özet çevirisi mevcut değil.
Benzer Tezler
- Türkçe öğretmeni adaylarının öyküleyici anlatımlarının bağdaşıklık ve tutarlılık açısından incelenmesi
The examination of Turkish language pre-service teachers' narrati̇ve expressions in terms of cohesion and coherence
GÜLAN KALI
Yüksek Lisans
Türkçe
2016
Eğitim ve ÖğretimMuğla Sıtkı Koçman ÜniversitesiTürkçe Eğitimi Ana Bilim Dalı
PROF. DR. MUSTAFA VOLKAN COŞKUN
- An investigation into efl students' difficulties in academic writing
İngilizceyi yabancı dil olarak öğrenen öğrencilerin akademik yazma konusunda karşılaştıkları zorluklar üzerine bir araştırma
BAYAN MOHAMMAD ALNIJRES
Yüksek Lisans
İngilizce
2018
Eğitim ve Öğretimİstanbul Aydın Üniversitesiİngiliz Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
DR. ÖĞR. ÜYESİ HÜLYA YUMRU
- İzmir deniz bostanlısı arazi ve laboratuvar ve yükleme deneyleri gözönüne alınarak kazıkların taşıma gücü tayini
The Determination of the bearing capacity of piles at Izmir Deniz bostanlısı considering the in-situ laboratory testing
SEMİH YENİŞAR
- 3. ve 4. sınıf öğrencilerinin okuma prozodilerinin farklı bağdaşıklık düzeyindeki metinlere göre incelenmesi
Investigation of 3rd and 4th grade students' reading prosodies according to texts with different cohesion levels
YAĞMUR ECE ÇAVUŞOĞLU
Yüksek Lisans
Türkçe
2024
Eğitim ve ÖğretimOrdu ÜniversitesiTemel Eğitim Ana Bilim Dalı
DR. ÖĞR. ÜYESİ SANİYE NUR ERGAN
- İstanbul grovaklarında NATM ile açılan ikiz tünellerin neden olduğu yüzey deplasmanlarının tahmini
Predictions of settlements for twin tunnel excavated by NATM in Istanbul graywackes
EZGİ AKÇAY
Yüksek Lisans
Türkçe
2019
İnşaat Mühendisliğiİstanbul Teknik Üniversitesiİnşaat Mühendisliği Ana Bilim Dalı
PROF. DR. RECEP İYİSAN