XIX. yüzyılın başından XX. yüzyılın ilk yıllarına kadar kırgızistan'daki Tatarların sosyal hayatı ve kültürü
XIX кылымдын башынан XX кылымдын башына чейин кыргызстандагы татарлардын социалдык абалы жана маданияты
- Tez No: 613930
- Danışmanlar: PROF. DR. REMZİ ATAOĞLU
- Tez Türü: Yüksek Lisans
- Konular: Tarih, History
- Anahtar Kelimeler: Tatar, Kırgızistan, XIX-XX. yüzyıl, sosyal hayat, kültür
- Yıl: 2011
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Tarih Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 138
Özet
Tarih boyunca Kırgızistan Cumhuriyeti, çeĢitli milletleri barındırarak binlerce insana vatan olmuĢtur. Her ulus kendine özgü tarihi, örf-âdetleri, dini ve dili gibi bir mozaik değerleri ile farklılık göstermekle beraber Kırgızistan'ın genel geliĢimine birtakım katkıda bulunmuĢtur. Bu bağlamda Kırgızistan'ın sosyal, kültürel ve manevi geliĢiminde büyük rol oynayan Tatar halkının tarihi ve tarih içindeki sosyal ve kültürel süreçleri ilgi çekmektedir. Nitekim farklı yıllarda ve değiĢik sebeplerden dolayı Kırgızistan topraklarına yerleĢen Tatarlar, yerli halkla iyi iliĢkiler kurarak dostluk ve birlik içinde yaĢamıĢlardır. Yerli halka din ve dil akrabalık gösteren Tatarlar kendine has kültürleri yanında Kırgız kardeĢleri ile Ġdil-Ural bölgesinden getirdiği Batı kültürünü de paylaĢmıĢtır. Bu bakımdan Kırgızistan'daki Tatarların sosyal, ekonomik ve kültürel faaliyetleri üzerine araĢtırma ve incelemelerde bulunmuĢtur. Tatar halkının benliğini yansıtan, diğer toplumlarla benzerlik ve farklılıklarını gösteren örf ve âdetler, önemli bir yere sahiptir. Bununla beraber zamanın değiĢmesi, küreselleĢme ve çevrenin kültür üzerindeki etkisi gibi sebepler geleneksel örf ve âdetlerin gün geçtikçe değiĢmesine ve hatta unutulmasına sebep olmaktadır. Dolayısıyla Kırgızistan'daki Tatarların gelenek, görenek ve inançlarını ihtiva eden çalıĢmaların çok az olması sebebiyle geleneksel âdetlere açıklama getirilmeye ve bunlarla ilgili kavramlarının tarihî izleri tespit edilmeye çalıĢılmıĢtır. Ġdil-Ural bölgesinden Orta Asya'ya onun içinde Kırgızistan'a göç eden Tatarların buraya geliĢi ve buralarda yapmıĢ olduğu ekonomik, sosyal ve eğitim alanındaki katkılarına iliĢkin olarak XIX. yüzyılın baĢından XX. yüzyılın ilk yarısına kadarki dönem ele alınmıĢtır. Genelde Kırgızistan'ın güneyinde yaĢayan Kırım Tatarları 1943-1944 yıllarında Almanlara yardım ettikleri gerekçesiyle suçlanarak Sovyet idaresi tarafından sürgüne sürülmüĢ olması ve daha sonraları bölgeye ilhak etmeleri sebebiyle Kırım Tatarları konunun dıĢında tutulmuĢtur. Bu bağlamda Kırgızistan'daki Ġdil-Ural Tatarları hakkında geniĢ bilgi toplamak için imkânlar ölçüsünde alan çalıĢması yapılmıĢtır. Ayrıca konun esası ile ilgili sözlü kaynakların derlenmesine gayret gösterilmiĢtir. Aynı zamanda Tatarları yansıtan neĢriyatlara baĢvurulmuĢtur. Konuyla ilgili yapılmıĢ olan çalıĢma ve araĢtırmalar genel olarak geniĢ çapta taranıp incelenmiĢ ve bugüne kadarki ortaya konmuĢ olan çalıĢmaların bir değerlendirilmesi yapılmıĢtır. Böylece konuya iliĢkin ön bilgi elde edilmiĢ ve bu çalıĢmalar alan araĢtırmasında geneli anlamak için yönlendirici olmuĢtur. Bu bağlamda araĢtırma ağırlıklı olarak alan verilerine dayandırılmaya çalıĢılmıĢtır. Bu bakımdan çeĢitli bölgelere gidilerek konuyla ilgili malzemenin tespit ve kaydının yapılması yönüne gidilmiĢtir. Böylece ilk elden sözlü kaynaklara eriĢilmiĢtir. Nihayetinde konuya dair eserler, sözlü kaynaklar ve görsel verilerin (resimler) analizi yapılarak Kırgızistan'daki Tatarların sosyal ve kültürel hayatı üzerinde derinlemesine bir çalıĢma yapılmaya çalıĢılmıĢtır. Kırgızistan'daki Tatarlar ile ilgili yapılan çalıĢma giriĢ, üç bölüm, bölümü oluĢturan ana baĢlık, alt baĢlık ve yan baĢlıklar ile sonuç üzerine tesis edilmiĢ bulunmaktadır. ÇalıĢmanın daha iyi anlaĢılabilmesi için tezin giriĢ kısmında Tatar halkının genel tarihi, öncellikle Tatar adı nereden geldiğini ve bugünkü Tatar halkının“Tatar”adını benimsemesi, Tatar halkının menĢei ve gruplara bölünmesi, Orta Asya'ya gelmeleri ele alınmıĢtır. ÇalıĢmanın birinci bölümü Kırgızistan'da Tatar nüfusunun oluĢumuna, BolĢevik devrimine kadarki ekonomik, kültür ve eğitim faaliyetlerine ayrılmıĢtır. Bu bağlamda ele alınan birinci bölüm, Tatarların Kırgızistan'a göç sebepleri ve dönemleri, Tatarların ekonomik faaliyetleri, Tatarların kültür ve eğitim faaliyetleri ana baĢlıklar altında iĢlenmiĢtir. Genelde Ġdil-Ural Tatarların ne zaman ve hangi sebeplerinden dolayı geldiği, Kırgızistan'ın hangi bölgesine yerleĢtiği hakkında bilgiler verilmektedir. BolĢevik devriminden önceki dönemlerde Tatarların Kırgızistan ekonomisinin geliĢmesine sağladığı katkılar hakkında malumatlar sunulmaktadır. Ayrıca Tatarların, Kırgızistan'a Ġslamiyet'in yayılmasında, eğitim ve Kırgız kültürü geliĢmesinde oynadığı rolü ortaya konmaya çalıĢılmıĢtır. ÇalıĢmanın ikinci bölümünü teĢkil eden BolĢevik devrimi ve sonrasında Kırgızistan Tatarları kaleme alınması hususunda Kırgızistan'ın Çarlık yönetiminden Sovyet idaresine geçiĢ sürecinde Tatarların faaliyetlerine kadar inilmiĢ olup söz konusu durum ikinci bölümün ilk ana baĢlığını oluĢturmaktadır. Sovyetlerin ilk dönemlerinde Tatarların sosyo-kültürel faaliyetleriyle ilgili ikinci ana baĢlık Sovyetlerin gelmeleriyle Tatarların sosyal hayatının ve kültürünün hangi yönde değiĢtiğini yansıtmaktadır. ÇalıĢmanın üçüncü bölümü ise Kırgızistan'daki Tatarların sosyal yapısına ve kültürel hayatına hasredilmiĢtir. Bu bağlamda ele alınan bölüm, Tatarların aile yapısı ve örf-adetleri ana baĢlıklar altında iĢlenmiĢtir. Burada Tatarların ailesinin oluĢumu, çocuğun dünyaya gelmesiyle ilgili gelenekler; doğum öncesi ve sonrası uygulanan âdetler hakkında bilgiler verilmektedir. Evlilik yaparken uygulanan gelenek ve görenekler hakkında malumatlar sunulmaktadır. Ölüm olayının toplumdaki yeri ve ölümün gerçekleĢmesi anında yapılması gereken uygulamalardan bahsedilmektedir. Tarihî ve kültürel açıdan büyük bir öneme sahip olan çalıĢmada, söz konusu tezde terimlerin özgünlüğü aynen muhafaza edilmiĢ olup yeri geldiğinde Türkçesine de yer verilmeye gayret gösterilmiĢtir. Ayrıca tezde yer verilen hususi terim ve ifadelerden istifadeyi kolaylaĢtırmak adına, tezin sonuna bir lügatçe konmasının yararlı olacağı düĢünülmüĢtür. Tatarların Kırgızistan'ın geliĢmesine sağladıkları katkılar oldukça büyüktür. Bu bağlamda Kırgızistan'ın geliĢmesindeki Tatarların ekonomik, kültür ve eğitim faaliyetleri ortaya konmaya çalıĢılmaktadır. Tatarların BolĢevik devriminden önceki ve sonraki sosyo-kültürel hayatı karĢılaĢtırılarak analiz yapılmaktadır. Ayrıca çalıĢmada, unutulmaya ve kaybolmaya yüz tutmuĢ Tatar örf-âdet ve gelenekleri hakkında bilgi verilmektedir.
Özet (Çeviri)
Кыргыз Республикасы тарых боюнча сексенден ашык улутка баш калкалатып, миңдеген адамга мекен болуп келген. Ар бир улут, өзҥнө мҥнөздҥҥ өзгөчө тарыхы, ҥрп-адаты, дини, тили менен, Кыргызстандын жалпы өнҥгҥҥсҥнө бир топ салым кошкондугу анык. Кыргызстандын социалдык, маданий жана руханий өнҥгҥшҥндө өтө чоң роль ойногон татар калкынын тарыхы жана жашоосу өзҥнчө бир кызыгууну туудурат. Ар башка жылдарда жана ар тҥрдҥҥ себептердин натыйжасында, Кыргызстандын территориясын жердеп калган татарлар, жергиликтҥҥ калк менен жылуу мамиле куруп, өз ара достук жана ынтымак ичинде жашап келишкен. Бири-бирине дин жана тил туугандары болгон татарлар, кыргыз боордоштору менен, өзҥлөрҥнҥн маданияты менен катар, Волга–Урал боюнан алып келишкен Батыш маданияты менен да бөлҥшҥшкөн. Бул процесстин кандайча өткөндҥгҥн ачыктоо максатында, Кыргызстандагы татарлардын социалдык, экономикалык жана маданий иш-аракетин изилдеп аныктоого аракет жасалды. Татар калкын таанытып, анын башка калктар менен окшоштук жана айырмачылыктарын көрсөткөн каада-салты маанилҥҥ бир орунда турат. Убакыттын өтҥшҥ, глобалдашуу, айланадагы маданияттардын кылган таасири жана башка ушул сыяктуу себептердин натыйжасында, каада-салты кҥн өткөн сайын өзгөрҥҥгө дуушар болуп, унутулууга учурап жатат. Тилекке каршы, ушул кҥнгө чейин Кыргызстандагы татарлардын ҥрп-адат, каада-салты жана диний ишенимдери изилденген илимий эмгектер өтө аз жазылган. Ушул көз караштын таасири менен, Кыргызстандагы татарлардын каада-салтын жана буга байланыштуу тҥшҥнҥктөрдҥн тарыхый издерин ачыктап көргөзҥҥ керектиги жаралды. Магистрдик иште XIX кылымдын башынан XX кылымдын биринчи жарымына чейинки мезгил изилденди. Бул мезгилдик алкак, татарлардын Волга–Урал аймагынан Орто–Азияга, анын ичинде Кыргызстанга көчҥп келиши жана алардын бул жердеги экономикалык, социалдык жана билим берҥҥ тармагына кошкон салымдарына байланыштуу аныкталды. Германдыктарга жардам беришкендиги жалаасы менен, Совет башкаруучулары тарабынан айдалган жана негизинен Кыргызстандын тҥштҥк аймактарында жайгашкан, Крымдык татарлар, 1943-1944 жылдарда гана келгендиктери ҥчҥн ишибиздин изилдөө алкагына кирбеди. Буга байланыштуу, изилденип жаткан маселенин негизги өзгөчөлҥктөрҥн мҥмкҥн болушунча ачыктап берҥҥ аракети көрҥлдҥ. Ушул максатта изилдөөдө, Кыргызстандагы Волга-Уралдык татарлар туурасында маалымат камтыган кошумча адабий булактар колдонулду. Ошондой эле, оозеки тарыхый булактарды жыйноого өзгөчө көңҥл бурулду. Изилдөө темасына байланыштуу буга чейинки бардык эмгектер каралып анализденди. Мындай жол менен, изилдөөгө байланыштуу алгачкы жалпы маалымат жыйналды. Айрыкча, бул эмгектер ишибиздин жазылышында жол көрсөткҥч болуп беришти. Изилдөөбҥз, негизинен, жергиликтҥҥ маалыматтарга таяндырылып жазылууга аракет жасалды. Ушул себептен, республикабыздын кээ бир облустарына барылып, илимий мааниси зор маалыматтар жазылып алынды. Ушундайча, биринчи колдон оозеки булактар жыйналды. Акырында, адабий, оозеки жана көрҥҥ (фотосҥрөттөр) булактарынын анализи жасалуу менен, Кыргызстандагы татарлардын социалдык жана маданий абалы туурасында илимий изилдөө иши жазылып даярдалды. Магистрдик ишибиз киришҥҥ, негизги темалар, кошумча темалар жана кошумча бөлҥктөрдөн тҥзҥлгөн ҥч бөлҥмдөн жана жыйынтыктан турмакчы. Изилдөөнҥн тҥшҥнҥктҥҥ болушу ҥчҥн, киришҥҥдө, татар калкынын жалпы тарыхы; «татар» этнониминин келип чыгышы жана бҥгҥнкҥ татар калкынын «татар» этнонимин кабыл алышы; татар калкынын келип чыгышы, группаларга бөлҥнҥшҥ; татарлардын Орто-Азияга көчҥп келҥҥлөрҥ тууралуу маалымат берилди. Изилдөөнҥн биринчи бөлҥмҥндө, Кыргызстандагы татар диаспорасынын тҥзҥлҥшҥ, татарлардын большевиктик төңкөрҥшкө чейинки экономикалык, маданий жана билим берҥҥ тармагындагы иш-аракеттери изилденип каралды. Ушуга байланыштуу, биринчи бөлҥм, татарлардын Кыргызстанга көчҥп келҥҥ себептери жана мезгилдери, татарлардын экономикалык иш-аракеттери, татарлардын маданий жана билим берҥҥ тармагындагы аракеттери деген негизги темалардын алкагында изилденип жазылды. Бул жерде, Волга-Уралдык татарлардын качан жана эмне себептер менен аймакка көчҥп келгендиктери, алардын Кыргызстандын кайсы жерлерине, кандай жердешкендиктери тууралуу сөз болот. Татар калкынын, Кыргызстандын экономикалык өнҥгҥшҥнө, большевиктик төңкөрҥшкө чейинки, кошкон салымы, ошондой эле, Кыргызстанда Ислам дининин жайылышы жана кыргыз маданиятынын өнҥгҥшҥндө ойногон ролу тууралуу кенен маалымат берилет. Изилдөөнҥн экинчи бөлҥмҥнҥн негизги максаты, аймакка Совет башкаруусунун келиши менен татарлардын жашоосунда кандай өзгөрҥҥлөрдҥн болуп өткөндҥгҥн чагылдырып берҥҥ болуп эсептелет. Падышачылык мезгилден Совет башкаруусуна өтҥҥ мезгилинде татарлар жана Совет башкаруусунун алгачкы мезгилинде татарлардын социалдык-маданий иш-аракеттери деген кошумча темалар, экинчи бөлҥмдҥн башкы темаларын тҥзҥшмөкчҥ. Мындайча бул жерде, Советтердин келишинин, татарлардын социалдык жана маданий жашоосуна кандай таасир бергендиги тууралуу сөз болот. Изилдөөнҥн ҥчҥнчҥ бөлҥмҥ болсо, Кыргызстандагы татарлардын коомдук тҥзҥлҥшҥ жана маданий жашоосуна арналган. Ушуга байланыштуу, бул жерде татарлардын ҥй-бҥлөлҥк тҥзҥлҥшҥ жана каада-салты каралган. Мында, татарлардын ҥй-бҥлөсҥнҥн тҥзҥлҥшҥ, бала төрөлөрдөн мурун жана кийин аткарылган ырым-жырымдар тууралуу маалымат берилет. Нике кыйуу жана тойдо аткарылган ырым-жырымдар сҥрөттөлөт. Нике кыйуу («Никах») жана татар тойу («туй») тууралуу кенен маалымат берилет. Өлҥмдҥн коомдук жашоодогу мааниси жана өлҥк койууда аткарылган ырым-жырымдар көрсөтҥлөт. Тарыхый көз караштан маанилҥҥ болгон, бул изилдөө ишинин жазылышында негизги максат, татар маданиятына тиешелҥҥ терминдерди болгонундай калтыруу, зарыл болгон учурларда, булардын тҥрк тилиндеги котормолорун кошо көрсөтҥп берҥҥ болду. Ал эми, эмгектин акырында берилген чакан сөздҥк болсо, өзгөчө термин жана тҥшҥнҥктөрдҥ тҥшҥнҥҥдө бир топ жеңилдик камсыздамакчы. Кыргызстандын өнҥгҥшҥндө татар калкынын кошкон салымы зор. Ушул себептен, Кыргызстандын өгҥгҥшҥндөгҥ татарлардын экономикалык, маданий жана руханий иш-аракеттерин изилдеп, төңкөрҥштөн мурунку жана кийинки мезгилде, татарлардын социалдык-маданий абалынын салыштырмалуу анализин жасоо аракети көрҥлдҥ. Ошондой эле, илимий изилдөөдө, тилекке каршы, убакыттын өтҥшҥ менен унутулуп жоготууга учураган, Кыргызстандагы татар калкынын каада салты, ҥрп-адаты тууралуу маалымат берилди. Ачкыч сөздөр: Татар, Кыргызстан, XIX-XX кылым, социалдык жашоосу, маданият
Benzer Tezler
- П.п. румянцевдин комиссиясы тарабынан топтолгон материалдар боюнча xıx кылымдын экинчи жарымы–xx кылымдын башында түндүк кыргызстандын социалдык-экономикалык абалынын анализи
P.P. Rumyantsev komisyonu tarafından toplanan malzemelere göre XIX. yüzyılın ikinci yarısı – XX. yüzyılın başında kuzey Kırgızistan'ın sosyo-ekonomik durumunun analizi
NAZGÜL TOYBAYEVA
Yüksek Lisans
Kırgızca
2012
TarihKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTarih Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. CEENBEK ALIMBAYEV
- Rayonizm sanat hareketinin bilimsel ve felsefi kaynakları üzerine bir inceleme
A review on the philosophy and scientific resources of rayonism art movement
ELİF TEZCAN ULUOCAK
Yüksek Lisans
Türkçe
2022
Sanat Tarihiİstanbul Teknik ÜniversitesiSanat Tarihi Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. OĞUZ HAŞLAKOĞLU
- The Ancient South Marmara Harbors
Antik Güney Marmara Limanları
SERKAN GÜNDÜZ
Doktora
İngilizce
2015
ArkeolojiUludağ ÜniversitesiArkeoloji Ana Bilim Dalı
PROF. DR. MUSTAFA ŞAHİN
PROF. DR. MARTİNA SEIFERT
- Tanzimat'tan II. Meşrutiyet'e Uşak kazasında ilmȋ ve kültürel hayat (1839-1908)
Scientific and cultural life in the Uşak town from tanzimat upto second constitutional monarchy (1839-1908)
VELİ DOMBAYCI
Doktora
İngilizce
2016
DinDokuz Eylül Üniversitesiİslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı
PROF. DR. MEHMET ŞEKER