Geri Dön

«манас» дастанындагы архаизм сөздөр (жүсүп мамайдын варианты боюнча.«манас» бөлүмү)

Manas destanının cüsüp mamay varyantının Manas bölümünde geçen arkaik kelimeler

  1. Tez No: 615449
  2. Yazar: MİRZAT RAKIMBEK UULU
  3. Danışmanlar: PROF. DR. KADIRALI KONKOBAYEV
  4. Tez Türü: Doktora
  5. Konular: Dilbilim, Türk Dili ve Edebiyatı, Linguistics, Turkish Language and Literature
  6. Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
  7. Yıl: 2010
  8. Dil: Kırgızca
  9. Üniversite: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
  10. Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
  11. Ana Bilim Dalı: Türkoloji Ana Bilim Dalı
  12. Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
  13. Sayfa Sayısı: 176

Özet

Азыркы кыргыз жазма адабий тили 20-кылымда калыптанганы белгилүү. Ал мезгилге чейин кыргыз тили, чагатай жазуусун окуп, жаза билгендерди эске албаганда, оозеки түрдө сүйлөнүп, өнүгүп келет. Ошол жагдайдан улам кыргыз элинин оозеки чыгармачылыгы өөрчүп, чечен айтыш, жөө жомок, дастан, санжыра ж.б. элдин арасында кеңири таралып келген. Алардын ичинен дастанчылык өнөр оозеки адабияттын башка жанрлары сыяктуу эле эл арасында колдоо таап, кызыгуу жаратып, элдин ар тараптуу турмушун чагылдырып келген. Кыргыз элинин дастандарынын алдында, албетте,“Манас”дастаны турат. Ал белгилүү дүйнөлүк дастандардын бардыгынан көлөмдүү болуп, миңдеген ыр саптарынан куралган. Атактуу“Манас”дастаны кылымдар бою ооздон оозго айтылып, улуу муундан кичүү муунга мурас катары ыйык сакталып, улантылып келген.“Манаста”кыргыз элинин тарыхы, этнографиясы, коңшу элдер менен болгон мамилеси, жаратылыш жана жаныбарлар дүйнөсү, күнүмдүк жашоо- тиричилиги чагылдырылып келген энциклопедиялык маңыздагы чыгарма болгондуктан эл арасында өзгөчө орунду ээлеген. Дастан 19-20-кылымдарга чейин оозеки түрдө эл оозунда сакталып келсе, кийин кагаз бетине жана аудио ленталарга жаздырыла баштайт. Ошентип“Манас”дастаны 19-20-кылымдарда vi чогултулуп, анын эң зор көлөмдөрү Сагымбай Орозбак уулунан, Саякбай Карала уулунан жыйналып, илим чөйрөсүнө кеңири белгилүү болгон. Булардан башка Акылбек, Тыныбек Жапый уулу, Багыш Сазан уулу, Балык, Каба Атабек уулу, Сейде Дейди кызы, Сейдене Молдоке кызы, Шапак Рысменде уулу, Шаабай Азиз уулу сыяктуу манасчылар да кеңири белгилүү. Бул манасчылар менен катар Кытай Эл Республикасынын Кызыл-Суу кыргыз автоном областында жашаган Жүсүп Мамай аттуу залкар манасчы чыгып, анын айткан варианты Манастын сегиз урпагын өз ичине камтыйт. Тактап айтканда,“Манас”дастаны негизинен үч бөлүмдөн турган дастан катары билинсе, Жүсүп Мамайдын вариантында“Манас”,“Семетей”,“Сейтектен”башка дагы беш урпактын эрдиктери айтылат.“Манас”дастаны кыргыз элинин эски турмушун чагылдыргандыгы үчүн, анда эски түшүнүктөр, буюмдар, курал-жарактар, каада-салттар көркөм сүрөттөлүп келген. Жогоруда да айтылгандай, кыргыз тили оозеки түрдө өнүгүп келгендиктен азыркы кыргыз тилинин негизин ошол оозеки тил түзүп келүүдө. Ошол себептен көркөм сөз өнөрүнүн туу чокусу болуп, кылымдар бою иштелип чыккан дастандардын тилин изилдөө кыргыз тилинин тарыхы үчүн да, келечеги үчүн да абдан маанилүү. Бул илимий иште Кыргызстандын территориясынан оолак калган жана кыргызстандык кыргыздардын совет мезгилинде дуушар болгон коомдук-саясий өзгөрүүлөрдөн алыс болгон залкар манасчы Жүсүп Мамайдын вариантын изилдөө максаты коюлган. Турмуштагы бардык кубулуштар түздөн түз тил менен байланыштуу болгондуктан, кыргызстандык кыргыздардын турмушунан башкача жагдайларда жашаган Жүсүп Мамайдын тилин изилдөөнү туура көрдүк. Илимий иште Жүсүп Мамайдын тилинин эски катмары болгон архаизмдер изилдөөгө алынды.“Манас”бөлүмүндө кездешкен архаизмдер жалпысынан алганда түрдүү- түркүн болуп, алардын алгачкы маанилерин калыбына келтирүү же түшүнүү кыйындыкка турат. Архаикалык маңыздагы сөздөр түрк тилдеринин төл сөздөрү болгон сыяктуу, башка тилдерден да кабыл алынган сөздөр болушу мүмкүн. Ошондой эле, архаизм сөздөр курамы жагынан да жөнөкөй сөздөр болуу менен бирге татаал сөздөр да болушу мүмкүн. Ушул жагдайлар эске алынып, эмгекте мүмкүн болушунча сөздөрдүн теги аныкталганга аракет кылынды жана алар vii мурун изилденген жана бөлүштүрүлгөн эмгектердин теориялык негизине ылайык классификацияланып, аныкталганга аракет жасалды. Ошентип,“Манас”дастанынын изилденип жаткан бөлүгүндө кездешкен архаизмдер төмөнкү белгилерине карата: 1. семантикалык архаизмдер – негизги маанисинен ажырап, кийин өзгөрүп жаңы мааниге ээ болгон сөздөрдүн тобу; 2. нагыз лексикалык архаизмдер – сөздүн өзү колдонуудан чыгып, ордун башка сөзгө бошотуп берген сөздөрдүн тобу; 3. лексика-фонетикалык архаизмдер – булар баштапкы тыбыштык формасынан бир канча тыбыштык өзгөрүүгө учураган сөздөр; 4. лексика-морфологиялык архаизмдер – уңгусу бир, бирок аны уюштурган мүчөлөрү ар башка болгон сөздөрдүн (бул жерде куранды мүчөлөр да, уланды мүчөлөр да болушу мүмкүн) тобу; 5. фразеологизм жана туруктуу сөз айкаштарынын курамында орун алган эски сөздөр, деп бөлүштүрүлүп, талдоого алынды. Эмгек киришүү, Жүсүп Мамайдын тилине арналган жана дастанда кездешкен архаизмдер иликтенген эки бөлүмдөн жана корутундудан турат. Эмгектин акырында илимий иштин түрк тилинде жазылган кыскача түшүндүрмөсү жана архаизм, же архаикалашып бараткан сөздөр деп эсептелген сөздөрдүн сөздүк-көрсөткүчү берилди. Ачкыч сөздөр: архаизм,“Манас”дастаны, архетип, эскирген маани.

Özet (Çeviri)

Bilindiği üzere günümüz Kırgız yazı dili 20. asrın başlarında oluşmuştur. O güne kadar Kırgızlar bütün Orta Asya için müşterek olan Çağatay yazı dilini kullanılıyorlardı. Ancak Kırgızlar eskiden ta 20. asra dek konar köçer hayat sürdürdükleri için böyle bir toplum gereği yazı yazma veya kitap okuma fırsatı olmamıştır. Onların içinde bazı aydınlar okuma yazmayı biliyorlardı. Dolayısıyla Kırgızların dili sürekli sözlü olarak gelişmiş ve bu dilde sözlü edebiyat eserlerini ortaya koymuşlardır. Halk içinde sözlü edebiyat ürünü olarak masallar, şiirler, türküler, ata sözleri, şecereler ve destanları ortaya koymuşlardır. Bu nedenle sözlü edebiyat Kırgızlar arasında önem taşımış ve söz ustalığını ayrıca önemsemişlerdir. Kırgızlar arasında destanların ayrıca bir yeri vardır. Çünkü Kırgızlar arasında anlatılan destanların büyük bir kısmı doğrudan halkın tarihi, örf adetleri, günlük hayatı, tabiat ve komşu halklar ile olan münasebetleri konu edinmiştir. Böylece Kırgızlar kendi tarihini halk içinde sözlü olarak nesilden nesle aktarmıştır. Eski zamandan beri sözlü olarak gelişen edebiyat Kırgızlar arasında Manas destanı gibi binlerce mısradan oluşan bir destan ortaya çıkmıştır. Dünyada hacmi ve niteliği bakımdan eşi olmayan bu destan 19-20. asırlarda derlenmeye başlamış ve bilimsel araştırmaya tâbi tutulmuştur. Akılbek, Tınıbek Capıy uulu, Sagınbay Orozbak uulu, Sayakbay Karala uulu, Bagış Sazan uulu, Balık, Kaba Atabek uulu, Seyde Deydi kızı, Seydene Moldoke kızı, Şapak Rısmende uulu, Şaabay Aziz uulu gibi ünlü destan ix anlatıcıları çıkmıştır. Bunlardan Sagınbay Orozbak uulu'ndan yalnız Manas bölümünden 180378 mısra derlenebilmiş. Bunun yanında Sayakbay Kara uulu'ndan Manas destanının Manas, Semetey ve Seytek adları verilen üç büyük bölüm ve Manas'ın neslini devam ettiren Kenen ve oğulları Kulansarık ile Alımsarık'ın hikayeleri derlenmiştir. Sözünü ettiğimiz Manasçı'dan toplam 500553 mısradan oluşan destan derlenmiştir. Bunların dışında Çin Halk Cumhuriyeti'nin Şincan Özerk Bölgesi sınırları içinde yaşayan Kırgızlardan Cüsüp Mamay adlı büyük bir Manasçı çıkmıştır. Bu Manasçının özelliği, daha önce üç bölümden oluşan ve Manas üçlüsü olarak bilinen destanın sekiz nesle kadar devam ettiğini ortaya koymuş ve anlatmıştır. Şu anda 92 yaşında olan bu insan Manas, Semetey, Seytek, Kenenim, Seyit, Asılbaça-Bekbaça, Sombilek ve Çigitey adlı bölümlerden oluşan Manas destanını anlatmıştır. Dil, devamlı gelişen ve hareketli bir varlık olarak toplumun her türlü gelişimi ve durumu ile doğrudan ilişkilidir. Bu bakımdan daha çok Sovyetler döneminde derlenen ve o zamanki sosyal yapı ve rejim içinde yaşayan Manasçılardan farklı bir hayat tarzı ve değişik bir rejim içinde yaşayan Manasçının anlattıkları destanlar arasında bir fark olabileceği düşüncesiyle Cüsüp Mamay varyantı tezin kaynağı olarak alınmıştır. Yukarıda da bahsini ettiğimiz gibi Manas destanında Kırgızların eski hayat tarzı, kahramanıkları, günlük hayatı ve eski inançları tasvir edildiği için Cüsüp Mamay varyantının Manas bölümünde geçen eskicil kelimelerin incelenmesi uygun görülmüş ve tez konusu olarak ele alınmıştır. Çağdaş Kırgızcanın temelini oluşturan sözlü edebiyat dilinin ve bunun içinde yer alan Manas destanının dilini incelemek Kırgız dilinin gelişimi ve tarihi bakımından büyük önem taşımaktadır. Kırgızcadaki arkaik kelimeler köken itibariyle çeşitli olup Türkçe kökenli olabileceği gibi ödünçlenmiş kelimelerden de olabilmektedir. Bununla birlikte arkaik kelimeler yapı bakımından da çeşitlilik arz etmektedir. Tez çalışmasında tespit edilen arkaik kelimelerin kökeni mümkün olabildiğince gösterilmeye çalışılmıştır ve yapı bakımından da daha önce yapılmış benzeri çalışmaları esas alarak bu kelimeler sınıflandırılmaya çalışılmıştır. Sınıflandırma aşağıdaki özelliklerine göre hazırlanmıştır: 1. Tümüyle kulanımdan düşen ve anlamları unutulmaya başlayan kelimeler 2. Günümüzde de aktif olarak kullanılan, ancak esas eski anlamını yitirmiş kelimeler. x 3. Fonolojik bakımdan günümzde farklılık gösteren fakat eserde eski şekilleri korunmuş kelimeler. 4. Morfolojik bakımdan eski şekillerine (arketip) göre farklılık gösteren kelimeler, yani eski yapım ve çekim eklerini koruyan kelimeler. 5. Deyim ve kalıp sözlerde muhafaza edilen eski kelimeler. Tez Öz (dört dilde) Ön söz, Giriş, İki bölüm ve Sonuç bölümlerinden oluşmaktadır. Bunları takiben Özet, Kaynaklar ve tespit edilen arkaik kelimelerin indeksi yer almaktadır. Anahtar sözler: Arkaik kelimeler, Manas destanı, arketip (eski şekil), eski anlam.

Benzer Tezler

  1. Tez No

    614388

    Köroğlu Destanı'nda 'seyislik, sınçılık, sayapkerlik' ve günümüz Kırgızistan'ındaki uygulamaları

    Көрoглу дастанындагы 'сынчылык, саяпкерлик' жана азыркы кыргызстанда практикада колдонулушу

    ATİLLA ARABACI

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    2013

    Türk Dili ve EdebiyatıKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi

    Türkoloji Ana Bilim Dalı

    DR. ULANBEK ALİMOV

  2. Tez No

    657800

    Кыргыз философиясындагы адилеттүүлүк маселеси

    Kırgız felsefesinde adalet konusunun analizi

    ELİZA ERNİSBEK KIZI

    Yüksek Lisans

    Kırgızca

    Kırgızca

    2020

    FelsefeKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi

    Felsefe Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. CAMGIRBEK BÖKÖŞOV

  3. Tez No

    613831

    'манас' жана'эр төштүк' дастандарындагы терс образдардын орду жана көркөм сыпаттоо өзгөчөлүгү

    The feature descriptions and place of negative characters in the epics 'Manas' and 'er Toshtuk

    ZARİNA KULBARAKOVA

    Yüksek Lisans

    Kırgızca

    Kırgızca

    2011

    Türk Dili ve EdebiyatıKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi

    Türkoloji Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. RAİSA KIDIRBAYEVA

  4. Tez No

    614304

    «манас» эпосу – кыргыз элинин салттуу адептик этикалык идеалдарын үйрөнүүнүн булагы катары

    'Manas' destanının Kırgız halkının geleneksel ahlaklı insan ideallerini öğrenmenin kaynağı olarak incelenmesi

    ASEM İDAYEVA

    Yüksek Lisans

    Kırgızca

    Kırgızca

    2013

    Eğitim ve ÖğretimKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi

    Eğitim Bilimleri Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. AKMATALİ ALİMBEKOV

  5. Tez No

    614736

    Манас аэропортунун коңшу айылдарга тийгизген техногендик таасирлери жана аларды экологиялык баалоо

    Manas Havalimanının etrafındaki köylere olan yapay etkisi ve çevresel değerlendirilmesi

    TİNATİN TALAS KIZI

    Yüksek Lisans

    Kırgızca

    Kırgızca

    2015

    Çevre MühendisliğiKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi

    DR. NURZAT TOTUBAEVA

Geri Dön