Osmanlı Mesâha ilmi: Eğinli Nu'man Efendi'nin Tebyînü A'mali'l-Misâha isimli eseri bağlamında
A study on the science of Misaha in the Ottomans: Analysing the book of tebyînü a'Mâli'l-Misâha by Eğinli Nu'mân
- Tez No: 626283
- Danışmanlar: PROF. DR. EYUP BAŞ, PROF. DR. REMZİ DEMİR
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Tarih, History
- Anahtar Kelimeler: Mesâha, İslam medeniyetinde mesâha, Osmanlılarda mesâha, Eğinli Nu'mân, Ebu Sehl Nu'mân, Tebyînü A'mâli'l-Misâha, Tabla, Plançete, Ilm al-Misaha, Ilm al-misaha in the Islamic civilization, Ilm al-misaha in the Ottomans, Eğinli Nu'mân, Ebu Sehl Nu'mân, Tebyînü A'mâli'l-Misâha, Surveying tool, Plane table
- Yıl: 2020
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Ankara Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 744
Özet
Mesâha ilmi, en genel hali ile İslam medeniyetinde uygulamalı geometri bilimi için kullanılmaktadır. Osmanlı öncesi İslam medeniyeti için geniş çaplı araştırmalara konu olan bu bilim, Osmanlı Dönemi için ise sınırlı sayıda çalışmaya sahiptir. Osmanlı Devleti, İslam medeniyetinin ilmî teşekkülünü devralmış ve XVIII. yüzyıla kadar bu çizginin dışına çıkmamıştır. XVIII. yüzyıl ise Osmanlı Devleti için bir kırılma noktası teşkil etmiş ve bu yüzyılda devletin askeri anlamda yaşadığı sıkıntıların çözümünün Batı'nın sahip olduğu bilim ve teknolojiye sahip olunarak çözülebileceğine inanan zihniyet kendini açıkça hissettirmeye başlamıştır. Eğinli Nu'mân ya da diğer bir ifade ile Ebu Sehl Nu'mân Efendi, XVIII. yüzyıl Osmanlı Devleti'nin âlimlerindendir. Divriği ve Diyarbakır medreselerinde eğitim alan Nu'mân Efendi, hayatının her dönemini yazdığı eserler yolu ile kaleme almış bunu yaparken yaşadığı sıkıntıları bu sıkıntılara getirdiği çözümleri ayrıntıları yine bu eserler yolu ile açıklamıştır. Nu'mân Efendi'nin Tedbîrât-ı Pesendîde, Destan ve Tahlilu'd-Duhân isimli eserleri Arap harflerinden Latin dillerine çevrilmiş ve incelenmiştir. Nu'mân Efendi'nin 1741 yılında sınır mollası olarak görev aldığı Belgrad Antlaşması sonrası sınır görüşmeleri sırasında edindiği tecrübelere dayanarak yazdığı Tebyînü A'mâli'l-Misâha isimli mesâha eseri ise henüz geniş çaplı bir araştırmaya konu olmamıştır. Çalışmamızda Osmanlı Devleti için önemli bir yüzyıl olan XVIII. yüzyıla ait Tebyînü A'mâli'l-Misâha isimli bu eser Arap harflerinden Latin harflerine çevrilmiş ve matematiksel olarak incelenmiştir. Metinle ilgili bir sözlük hazırlanmış ve bu yolla metin günümüz Türkçesinde anlam bularak Osmanlı matematik tarihine kazandırılmıştır. Çalışmada Osmanlı Devleti'nin kuruluşundan XIX. yüzyıla kadar Osmanlı Devleti'nde mesâha ile ilgili yazılan eserlerin genel bir incelemesi yapılmıştır. Söz konusu eserlerin içeriğinin XVIII. yüzyıldan önce yalnızca Osmanlı öncesi İslam medeniyetinin mesâha bilgisine dayandığı adı geçen eserlerin XVIII. yüzyıldan sonra ise Batı medeniyetinden etkilenerek ve çoğunlukla tercüme yolu ile yazıldığı görülmüştür. İncelemiş olduğumuz literatür içerisinde Tebyînü A'mâli'l-Misâha'nın ise Batılı unsurlar taşıyan ilk mesâha eserlerinden biri olduğu görülmüştür. Çalışmada, kendisinden sonra yazılan mesâha eserleri üzerinde açık bir etkisinin saptanamadığı bu eserin, bir Osmanlı mollasının Batı'nın ilim ve fenni karşısında gösterdiği tutumu göz önüne koymuş olması anlamında Osmanlı mesâha literatürü içerisinde ayrıcalıklı bir yere sahip olduğu görülmüştür. Çalışmanın bu yönü ile bilim tarihimize katkısı olmakla birlikte bilim sosyolojisi alanında yapılacak yeni çalışmalara da küçük bir kaynak teşkil edeceği de düşünülmektedir.
Özet (Çeviri)
'Ilm al-Misâha, in its most general form, is used for applied geometry science in the Islamic civilization. This science, which has been the subject of extensive research for the pre-Ottoman Islamic civilization, has a limited number of studies for the Ottoman Period. The Ottoman Empire took over the scientific formation of Islamic civilization, and did not step out of this line until the XVIII. century. XVIII. century became a breaking point for the Ottoman State; and in this century, the mentality that believed that the solution of the troubles experienced by the state in the military sense could be solved by having the science and technology of the west started to make its presence openly felt. Eğinli Nu'mân, or in other words, Ebu Sehl Nu'mân Effendi, is one of the scholars of the XVIII. century Ottoman Empire. Being educated in Divriği and Diyarbakır madrasas, Nu'mân Effendi put each and every period of his life down on paper through the works that he wrote; and while doing so, he explained the difficulties he had experienced, the solutions he had brought to those problems, and the details through, again, these works. Nu'mân Effendi's works titled Tedbîrât-ı Pesendîde, Destan and Tahlilu'd-Duhân were translated from Arabic letters to Latin languages and studied. The mesâha work titled Tebyînü A'mâli'l-Misâha, which Nu'mân Effendi wrote in 1741 based on his experiences during the border negotiations after the Belgrade Treaty where he served as a border mole, has not been the subject of extensive research yet. In our study, the work titled Tebyînü A'mâli'l-Misâha that belongs to the XVIII. century, which was an important century for the Ottoman Empire, was translated from Arabic letters to Latin letters, and mathematically analyzed. A dictionary related to the text has been prepared, by which the text has found meaning in today's Turkish, and was introduced to the history of Ottoman mathematics. In the study, a general examination of the works written about mesâha in the Ottoman Empire from the foundation of the empire to the 19th century was made. It was seen that the content of the mentioned works was based on the knowledge on mesâha of the pre-Ottoman Islamic civilization before the 18th century, and the mentioned works were written under the influence of the western civilizations, and mostly through translation, after the 18th century. Among the literature that we have analyzed, the work titled Tebyînü A'mâli'l-Misâha was found to be one of the first mesâha works with Western elements. In the study, it was seen that this work, which was found to have no clear influence on the mesâha works written after it, has been shown to have a privileged place within the Ottoman mesâha literature, in the sense that it reflects the attitude of an Ottoman mullah towards the science of the West. Apart from contributing to our history of science in this aspect, this study is expected to constitute a small resource for new studies in the field of science sociology.
Benzer Tezler
- Osman b. Abdülmennân'ın Hediyyetü'l-Mühtedî adlı eserinin (V. 2a-87b) tahkik, tercüme ve matematiksel değerlendirmesi
Critical edition, translation and mathematical evaluation of the treatise Hadiyyat al-Muhtadi (Fol. 2a-87b) by Osman b. Abdulmennan
ESRA NUR OSTA
Yüksek Lisans
Türkçe
2023
Bilim ve Teknolojiİstanbul Medeniyet ÜniversitesiBilim Tarihi ve Felsefesi Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. ELİF BAGA
- İbrahim Kâmî b. Ali'nin El-Meftûh adlı eserinin tenkitli neşri ve matematiksel değerlendirmesi
The critical edition and mathematical evaluation of Ibrahim Qamî' b. Ali's Al-Meftûh
FATMA ZEHRA GÜNGÖR
Yüksek Lisans
Türkçe
2022
Matematikİstanbul Medeniyet ÜniversitesiBilim Tarihi ve Felsefesi Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. ELİF BAGA
- Osmanlı Klasik Dönemde cebir
Algebra in the Classical Period of Ottoman
ELİF BAGA
Doktora
Türkçe
2012
Bilim ve TeknolojiMarmara ÜniversitesiFelsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı
PROF. DR. ALİ DURUSOY
- İbn Fellûs'un dört matematik eserinin tahkik, tercüme ve matematiksel değerlendirmesi
Critical edition, translation and mathematical evaluation of Four Mathematic works of Ibn Fallus
RUKİYE AKKAYA
Yüksek Lisans
Türkçe
2022
Matematikİstanbul Medeniyet ÜniversitesiBilim Tarihi ve Felsefesi Ana Bilim Dalı
DR. ÖĞR. ÜYESİ ELİF BAGA
- Edirne'deki Osmanlı mimarisinde kemer
Arch in Ottoman architecture in Edirne
MESİHA MERYEM UZUN
Yüksek Lisans
Türkçe
2024
MimarlıkMarmara Üniversitesiİslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı
PROF. DR. FATİH ÖZKAFA