Geri Dön

Күндөлүк эсеп тартыштыгы көйгөйү жана анын туруктуулугу: кыргызстан мисалында

Cari açık problemi ve sürdürülebilirlik: Kırgızistan örneği

PDF İndir

  1. Tez No: 823285
  2. Yazar: UUBOLSUN NURKAMİLOVA
  3. Danışmanlar: DR. ZAMİRA ÖSKÖNBAEVA
  4. Tez Türü: Yüksek Lisans
  5. Konular: Ekonomi, Economics
  6. Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
  7. Yıl: 2023
  8. Dil: Kırgızca
  9. Üniversite: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
  10. Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
  11. Ana Bilim Dalı: İktisat Ana Bilim Dalı
  12. Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
  13. Sayfa Sayısı: 97

Özet

Өлкөнүн белгилүү бир мезгил ичиндеги тышкы дүйнө менен кылган экономикалык операцияларын чагылдырган төлөмдөр теңдеминин коомчулуктун чечим кабыл алуу процессинин көрсөткүчү болгон жана макроэкономикалык туруктуулук үчүн маанилүү болгон беренеси – күндөлүк операциялар эсеби болуп саналат. Анткени, экспорттолгон жана импорттолгон товарлар жана кызмат көрсөтүүлөр тизмеге алынган бул эсеп, өлкөнүн тышкы экономикалык операциялары менен анын улуттук кирешесинин ортосундагы түз байланышты камсыздайт. Өлкөнүн чет элге жасаган экспорту менен сырттан алынган импорту арасында дайыма эле баланс сакталбайт. Ушул сыяктуу себептерден, күндөлүк операциялар эсеби кээде оң көрсөткүчкө ээ болсо, кээде эсепте тартыштык пайда болот. Учурдагы эсеп тартыштыгы өлкөлөр үчүн чоң маселе болуп саналат. 1990-жылдардан баштап курчуган, аталган көйгөй өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдөгү экономикалык кризистердин эң маанилүү себептеринин бири катары көрсөтүлөт. Күндөлүк операциялар эсебинин тартыштыгын кризистин сигналы катары кабыл алуу боюнча талкуулар да ушул жылдары башталган. Dornbusch and Fischer (1990) күндөлүк операциялар эсебинин тартыштыгынын ИДПга катышы 4% болуусун, ал эми Freund (2000) 5% болуусун босого маани катары белгилешип жана бул көрсөткүчтөн ашуусун кризистик сигнал катары эсептешкен. Күндөлүк баланстарындагы чоң начарлоонун натыйжасында, Латын Америкасы жана Түштүк-Чыгыш Азия өлкөлөрүнүн финансылык кризисти баштан кечириши, экономикалар үчүн бул тартыштыктын орду канчалык чоң деген суроону жаратты. Тыртыштыкты такыр жок кылып коюу мүмкүнчүлүгү жок, болсо да кээ бир өлкөлөрдө гана мүмкүн. Ошондуктан, маанилүү болгон нерсе анын туруктуулугу болуп саналат. Туруктуулук, аныктамасы кыйын болгон, аны экономикалык өзгөрмөлөр ала турган чектик маанилердин жардамы менен түшүндүрүүгө боло турган түшүнүк. Негизинен, экономикалык жактан туруктуулук - сырттан атайын бир таасир, же саясатта өзгөртүү болбосо, экономикалык өзгөрмөлөрдүн белгилүү бир чекте сакталуу шарты катары аныкталат. Демек, күндөлүк операциялар эсебинин тартыштыгы туруктуубу, деген суроого жооп кыскача төмөндөгүчө болуп саналат: тышкы тартыштыктан улам, учурдагы жүргүзүлүп жаткан саясаттын позициясын жана жүрүм-турумун өзгөртүү керекпи (саясатты катуу өзгөртүү зарылчылыгынын жоктугу), экономика кризиске кабылдыбы, валюталык курстун кескин өзгөрүшү, пайыздык чендердин төмөн түшүүсү байкалып жатабы, же башка макроэкономикалык өзгөрмөлөр боюнча олуттуу термелүүлөргө алып келдиби? Булардын жообу“ооба”болсо, күндөлүк эсептер тартыштыгын туруктуу эмес деп айтууга болот. Анткени күндөлүк эсептин тартыштыгынын болушу тобокелдик катары чет өлкөлүктөр тарабынан жасалган портфелдик инвестициялардын чыгып кетишине алып келиши мүмкүн. Тартыштыктын туруксуз деңгээлге жетиши экономикалык кризистерге себеп болушу анын актуалдуулугун арттырууда. Бул изилдөөнүн максаты, Кыргызстандын күндөлүк операциялар эсебинин тартыштыгынын туруктуулугун текшерүү. Иштин жүрүшүндө, алгачкы бөлүмдө, күндөлүк операцилар эсеби, анын тартыштыгы жана күндөлүк операцилар эсебинин тартыштыгынын туруктуулугу тууралуу теориялык негизге орун берилди. Экинчи бөлүмдө болсо, Кыргызстандын тышкы соодасы, күндөлүк операциялар эсеби тууралуу сөз болот. Акыркы бөлүмдө, Кыргызстандын күндөлүк операциялар эсебинин тартыштыгынын туруктуулугу эконометрикалык жактан анализденет. Бул максатта, 1993-2022-жылдар аралыгындагы жылдык маалыматтар колдонулуп, Husted моделинин алкагында, импорт менен экспорттун ортосундагы узак мөөнөттүү байланыш изилденди. Изилдөөдө Кеңейтилген Дикки-Фуллер (ADF), Филлипс-Перрон (РР) тесттери менен бирдик тамыр текшерилип, коинтеграция үчүн Йохансен (Johansen) тести колдонулган. Коинтеграция тестинин натыйжасында импорт менен экспорттун ортосунда узак мөөнөттүү байланыш жок экендиги табылды. Бул жыйынтык, Кыргызстандын күндөлүк операциялар эсебинин тартыштыгынын туруктуу эмес экендигин көрсөтөт. Тышкы тартыштан биротоло кутулуу мүмкүн болбосо да, анын туруктуулугун камсыз кылууга болот. Ал үчүн энергетикадагы тышкы көз карандылык жоюлушу, тышкы сооданын тартыштыгы экспортту көбөйтүү жана импортту азайтуу аркылуу кыскартылгандыктан, өндүрүш каражаттарынын (капитал) жана ара товарлардын өлкө ичинде өндүрүшүн стимулдаштыруу сунушталат. Өлкөгө тике чет элдик инвестиция көбүрөөк тартылып, өлкөдө иштеп жаткан чет элдик инвесторлордун кирешесин өз өлкөлөрүнө жибербей, кайра өлкөгө инвестициялоого үндөш талап кылынат. Aчкыч сөздөр: Төлөмдөр теңдеми, Күндөлүк операциялар эсебинин тартыштыгы, туруктуулук, Кыргызстан.

Özet (Çeviri)

Ülkenin makroekonomik politikalarının temel amacı, iç ve dış dengenin eşanlı sağlanması olarak görülmektedir. İç denge, reel çıktının potansiyel sınırlarında veya ona yakın ve enflasyonun düşük olduğu bir durum şeklinde bilinirken, dış denge ise genellikle sürdürülebilir bir cari hesap dengesi ile ifade edilmektedir. Burada, cari dengeye geçmeden önce cari hesaplar onun bir parçası olan ödemeler dengesinden söz etmekte fayda vardır. Herhangi ülkenin dış alem ile ekonomik ilişkileri ödemeler dengesi adı verilen denklemde izlenir. Ödemeler dengesindeki göstergeler hem olumlu hem de olumsuz olabilir. Ülkeye fon akışını belirleyen işlem bir kredidir ve olumlu bir işarete sahiptir ve ülkeden fon çıkışını yansıtan bir işlem borçtur ve negatif işaretlidir. (Şahin 2011, 48). Ülkenin ödeme gücündeki bozulmaları ya da iyileşmeyi ortaya koyduğundan dolayı o ülkenin uluslararası alandaki iktisadi ve mali itibarının bir göstergesi olarak söylenebilir. Belli bir dönemde (genellikle 1 yıl) ülkenin dış dünya ile yaptığı tüm ekonomik işlemlerin istatistiksel hesabına ödemeler dengesi denir (Shibaeva, 2007:91). Ülkenin ödemeler dengesi, ülkenin uluslararası arenadaki mali ve ekonomik itibarını gösterir (Seyidoğlu, 2003: 395). Aynı zamanda ülkenin döviz talebi (kullanımı) ve döviz arzı (kaynakları) hakkındaki bilgileri de yansıtır (Case, 2011:690).“Ödemeler dengesi”kavramı ilk olarak 1767'de geç merkantilizmin temsilcisi James Stuart tarafından“Ekonomi Politiğin İlkelerine Bir Soruşturma”adlı çalışmasında kullanılmıştır. Bu aşamada bu kavram aslında sadece dış ticaret dengesini ve bununla bağlantılı altının hareketini yansıtıyordu. 1819 yılında İngiltere'de devlet yetkilileri tarafından ülkenin uluslararası yerleşimlerinin durumunu araştıran parlamento komisyonunun raporunda ilk kez kullanılmıştır. O zamanlar ödemeler bilançosu, yıl içinde ülkeye giren ve çıkan altın paraların (altın) değeri olarak anlaşılıyordu. 1924 yılında Milletler Cemiyeti, bazı ülkelerin ödemeler dengesini, hükümetleri tarafından sağlanan bilgilere dayanan ortak bir metodolojiye göre yayınlamaya başladı. Ödemeler dengesi seti başlangıçta 13 ülkenin ödemeler dengesini içermekte, daha sonra sayıları 35'e yükselmiştir. 1947'de Milletler Cemiyeti ödemeler dengesini kurma yetkisini Uluslararası Para Fonu'na devretti. Uluslararası Para Fonu'nun tanımına göre, ödemeler dengesi, belirli bir süre boyunca bir ülke sakinleri ile diğer ülke sakinleri arasındaki tüm ekonomik işlemlerin sistematik bir hesabıdır. Bu nedenle,“ödemeler dengesi”terimi, tüm dış ekonomik işlemleri yansıtan istatistiksel bir rapordur. Ödemeler bilançosu dört ana bölümden oluşmaktadır (cari işlemler dengesi, sermaye hareketleri dengesi, rezerv hareketleri ve noksan ve net hata olmak üzere). Dışa mal ve hizmet alım-satımı, yatırım gelirleri ve cari transferler dengelerinin toplamı ödemeler dengesi bilançosunun en önemli ana hesaplarından olan, cari işlemler dengesini vermektedir. Bu hesap ülkenin ulusal geliri ile yakından ilgilidir. Çünkü cari işlemler dengesinin ilk iki alt hesabı (mal ticareti ve hizmet ticareti) ülkenin ulusal gelirinin bir parçasını oluşturmaktadır. Hesaptaki olumlu bakiye doğrudan ülkenin ulusal gelirine eklenirken, olumsuz bakiye ulusal geliri azaltmaktadır. Görünür ticaret olarak da bilinen mal ticareti, mal ithalatını ve ihracatını kapsamakta ve ikisinin arasındaki farka dış ticaret bilânçosu adı verilmektedir. Mal ticaretinin fiziki, görünür bir niteliğe sahip olmasına karşılık, hizmet ihracı ve ithali görünmez bir nitelik taşımaktadır. Bu nedenli görünmez ticaret olarak da isimlendirilir. Özel kişilerin yabancı ülkelere gönderdikleri hediyeler, yardım kuruluşlarının bağışları ile başka ülkelerde yaşayan akrabalar arasındaki ekonomik işlemler özel transfer olarak nitelendirilerek cari hesabın üçüncü kalemini göstermektedir (Karaçayır 2014, 14). Cari işlemler dengesi pozitif ise, ülkenin cari işlemler fazlası veya fazlası vardır. Bir ülkenin cari açığı varsa, ithalat için ödeme maliyeti ihracattan elde edilen gelirden fazladır, yani dışarıdan gelen paradan, daha fazlasını yurt dışına göndermiş durumdadır. Matematiksel yolla cari dengeyi tanımlamak için 2 yöntem mevcuttur. Birinci yöntemde ödemeler bilançosu veri toplama yöntemine göre, mal ve hizmet dengesine net yatırım gelirleri ile cari transferler eklenmesi ile bulunmaktadır. Diğer hesaplama yöntemi ise milli gelir yoluyla gösterilir. Bu yöntemde temel milli gelir denkleminden yola çıkılır: GDP= C +I +G+ X –M (a) Denkleme göre, gayri safi yurt içi hasıla (GDP), tüketim harcamalarından (C), özel sektörün ve kamu sektörünün yatırım amaçlı harcamalarından (I), kamu harcamalarından (G), dış ticaret gelir ve giderlerinden (X ve M) oluşmaktadır. GDP ile GNP arasındaki tanım farkın toplam faktör ödemelerden kaynaklandığı varsayımıyla (yani GNP = GDP+rF) aşağıdaki denklem oluşur: GNP= C +I +G+ X -M+rF Burada r uluslararası reel faiz oranını, F de yabancı kaynakları gösterir. Aynı eşitlik şu şekilde yazılabilir: GNP-C –G= I +X -M+rF (c) (C+G) toplam tüketimi verdiği için (c) eşitliğinsol tarafı tasarruflara eşit olur (Mankiw 1994, 60). (X -M+ Rf)'nin cari dengeye eşit olduğu alınarak denklem aşağıdaki şekle dönüşür: GNP-C –G-I= CAD (d) veya S-I=CAD (e) Burada S toplam tasarrufları sembolize eder ve iki kısımdan oluşur: S=SP +SG = (GNP-T-C) +(T-G) Toplam tasarrufları oluşturan ilk değişken (SP), tüketim ve vergiler (t)'den arındırılmış kullanılabilir gelirler ve özel kesimin tasarruflarını gösterir. Sonraki (SG) de kamu kesimi net tasarruflarını gösterir ve duruma göre cari açığı ya fazlası olarak adlandırılabilir. Dolayısıyla cari işlemler işlemler açığı, kamu tasarrufunun eksiği (ya fazlası) ile özel kesim tasarruf fazlası (ya da eksiği) toplamına eşittir (Babaoğlu 2005, 5-6). Yukarıdaki eşitliklerde toplam olarak ifade edilen cari denge eşitliği şu şekilde yazılabilmektedir: CAD= (SG-IG) +(SP –IP) (f) Cari Açığının nedenlerinden biri yurtiçi yatırımların artışıdır. Yurtiçi yatırımların önemli artışlarının çeşitli nedenleri olabilir: ülkede yeni doğal kaynakların bulunması, yeni ürün geliştirme ve üretime elverişli teknolojilerin geliştirilmesi, ticaret ve sermaye piyasası liberalizasyonu gibi yapısal ekonomik reformlar, enflasyonda düşüş, gelir ve sermaye üzerindeki bozucu etkisi olan bir vergide indirim ve bütçe açıklarında azalma gibi makro ekonomik istikrar politikaları gelecekte yüksek oranlı bir ekonomik büyüme ve yeni yatırımlarda yüksek karlılık beklentisinin olması gibi çeşitli nedenleri olabilmektedir. Bu durumda, ülkenin kamu ve özel tasarrufları toplamına eşit olan ulusal tasarruflar, bütün karlı yeni yatırım projelerini finanse etmekte yetersiz kaldığından, tasarrufları aşan kısmını finanse etmek için ülkenin yabancı tasarruflara başvurması cari işlemler hesabı açık yaratabilmektedir. Bunun yanı sıra ulusal tasarruflardaki bir azalmadan da kaynaklanabilmektedir. Ulusal tasarruflardaki bir düşmenin özel tasarruflardaki azalma ve kamu tasarruflarındaki azalma olmak üzere iki nedeni vardır. Bütçe açıkları kronik bir şekilde süre geliyorsa ve aşırı harcamalar yapısal vergi hâsılatı eksikliği nedeniyle karşılanamıyorsa bu açıkların giderilmesi çok zor olmaktadır. gelişmekte olan ülkeler için, düşük yurtiçi tasarruflar göz önüne alındığında İç kaynaklar ve teknolojinin yetersizliği, kalkınmanın dış kaynaklara bağlı kalmasına ve kalkınma sürecinde cari işlemler açığı doğal bir olay olabilir. Kalkınma çabasında ara malları ve yatırım malları ithalatının (Bayraktutan vе Demirtaş 2011, 2). Bir ülke dinamik olarak ödeme gücüne sahip olsa bile - yani cari borçlar gelecekteki gelirlerle karşılanacaksa - o ülke gerekli finansmanı sağlayamazsa cari işlemler açığı ekonomik olarak sürdürülebilir olmayabilir. Edebiyatta, cari açıktan kurtulmada iktisat okullarının geliştirdikleri farklı teorik yaklaşımlar söz konusudur. Söz konusu teoriler temelde para, maliye ve döviz kuru politikalarına dayanır. Ülkelerin cari denge ve ödemeler bilançosunun dengesizliklerinin giderilmesinde karşılaştıkları temel sorun, hangi politikanın uygulanacağıdır. Mal ve hizmet ihracatı sonucunda ülke, özellikle ithalat için ödeme yapılan döviz rezervleri biriktirir. İthalat için yeterli döviz rezervinin bulunmaması durumunda, bir ülke, mal ve hizmet ihracatının aracılık etmediği (ancak gelecekte ulusal ihracatı artırarak karşılanması gereken) dış kredilere başvurabilir. Bu durumda, işlemin ticari tarafı (mal veya hizmet ithalatı) yabancılara ödenmesi gereken borcun görünmesi ve yerleşik olmayanlardan kredi çekmek, yabancılara karşı yükümlülüklerde artış yaratır. Genelde cari açıkların finansmanı 3 yol ile gerçekleştirilir: 1) yabancı bankalardan, diğer hükümetlerden veya Uluslararası Para Fonu, Dünya Bankası gibi uluslararası kuruluşlardan borç alınarak, 2) uluslararası piyasalardan doğrudan yatırım veya portföy yatırımları yoluyla ve 3) Merkez Bankası döviz rezervlerini kullanmakla (Bayraktutan ve Demirtaş 2011,2). Bunların arasından doğrudan yatırım ve orta vadeli kredilerle fon akımını sağlamak karşılaştırmalı üstünlük gösterir. Yabancıların hisse senedi veya kamu kâğıdı alması gibi sıcak para olarak adlandırılan ve endişe oluşursa ülke dışına kaçabilmesi mümkün olan fonlardır. Ancak soğuk para olarak adlandırılan fon akımı doğrudan yatırım uygun bir seçimdir. Bunların başında doğrudan yabancı sermayenin yatırım olarak gelmesi sayılabilir. Yani yabancıların bir başka ülkede kurulu bir şirketin hisselerini almaları veya 'greenfield yatırımı' denen sıfırdan bir şirket kurmak için sermayelerini

Benzer Tezler

  1. Tez No

    614628

    Sosyal devrim süreçlerinde sosyal medyanın rolü: 2014 Ukrayna olayları örneğinde

    Социалдык революцияларды уюштурууда социалдык медиалардын ролу: 2014 - жылдагы украинадагы окуялардын мисалында

    TATYANA VEPRENTSEVA

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    2014

    İletişim BilimleriKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi

    İletişim Ana Bilim Dalı

    DOÇ. DR. ÜMÜT ASANOVA

  2. Tez No

    823084

    Günümüzdeki Kırsal Alandaki Kırgızların GünlükHayatındaki Eski İnanışların İzleri (Toktogul Bölgesi Örneği

    Азыркы элеттик кыргыздардын күнүмдүк турмушундагы байыркы ишенимдердин издери(Токтогул районунун мисалында)

    AYZAT CILDIZBEK KIZI

    Yüksek Lisans

    Kırgızca

    Kırgızca

    2023

    TarihKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi

    Tarih Ana Bilim Dalı

    YRD. DOÇ. DR. KAYRAT BELEK

  3. Tez No

    615559

    Кыргызстан экономикасында кош дефицит маселеси жана анын себептери

    Kırgızistan ekonomisinde ikiz açık sorunu ve nedenleri

    DAMİRA BAYGONUŞOVA

    Doktora

    Kırgızca

    Kırgızca

    2020

    EkonomiKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi

    İktisat Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. CUSUP PİRİMBAYEV

  4. Tez No

    659517

    Tüketim kültüründe melezleşme: Bişkek şehri örneği

    Hybridization in consumption culture: The case of Bishkek city / Керектөө маданиятындагы гибриддештирүү: Бишкек шаарынын мисалында / Гибридизация в культуре потребления: на примере города Бишкек

    AHMET CAN DEMİR

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    2020

    SosyolojiKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi

    Sosyoloji Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. MUSTAFA ORÇAN

  5. Tez No

    614295

    Rus internet gazetelerinde Suriye sorunu: Gündem belirleme açısından biriçerik analizi

    Başlık çevirisi yok

    İLYAS TÜRK

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    2013

    İletişim BilimleriKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi

    İletişim Ana Bilim Dalı

    YRD. DOÇ. DR. HASRET AKTAŞ

Geri Dön