The functioning of the administrative judiciary in the province of Damascus within the framework of a 1549 Mehâyif Inspection Register
1549 Mehayif Teftiş Defteri çerçevesinde Şam vilayetinde idârî yargının işleyişi
- Tez No: 898536
- Danışmanlar: DOÇ. DR. GÜNEŞ IŞIKSEL
- Tez Türü: Yüksek Lisans
- Konular: Tarih, History
- Anahtar Kelimeler: I. Süleyman, Mehâyif Teftişi, Şam Vilâyeti, Zulüm, Şikayet, Mahkeme, Subaşı, Suç, Ceza, Süleyman I, Mehâyif Inspection, Province of Damascus, Oppression, Complaint, Trial, Provincial Administration, Subashi, Crime, Punishment
- Yıl: 2024
- Dil: İngilizce
- Üniversite: İstanbul Medeniyet Üniversitesi
- Enstitü: Lisansüstü Eğitim Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Uluslararası Osmanlı Çalışmaları Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 638
Özet
Reayâdan yoğun şikayetlerin gelmiş olduğu bir bölgeyi teftiş için merkezî idâre tarafından görevlendirilen müfettişin, teftişin hemen ardından Divân-ı Hümâyun'a sunmak üzere tutmuş olduğu mehâyif teftişi kayıtları, az sayıda olmasına karşın başka kaynaklarda bulunmayan şikayetlerin, anlaşmazlıkların ve çözümlerin teferruatlı bir anlatımını sunmaktadır. Yalnızca hukuki bir prosedürün ürünü olarak değerlendirilemeyecek kadar önemli ve zengin içeriğe sahip olan bu belgeler Osmanlı iktisadi, toplumsal ve idari pratiklerinin anlaşılmasında bir açılım sağlar. Bu kayıtlar Osmanlı toplumunda idareci ve reaya arasında ortaya çıkan anlaşmazlıkların, şikayetlerin ve bu problemlere getirilen çözümlerin detaylı bir hikayesini sunarak, özgün bir bakış açısı kazandırır. Bütün bir defter halinde günümüze ulaşan az sayıdaki mehâyif teftiş defterinin incelenmesi, birlikte kullanıldığı diğer ana kaynaklarla beraber daha geniş bir bakış açısına sahip olmayı sağlamaktadır. Bununla beraber bu türdeki belgeler, Osmanlı taşra idaresinin denetlenmesi hususunda teftiş prosedürünün nasıl gerçekleştiği, hangi durumların bir teftişin yapılmasına sebep olduğu ve kimlerin teftişe tabi olduğu gibi sorulara daha kapsamlı yanıtlar bulmamıza imkan sağlar. Mühimme defterlerinde Mehâyif teftişlerinin varlığından sıklıkla bahsedilse de yapılan teftiş kayıtlarından sınırlı sayıdaki belgenin günümüze ulaşmış olması elimizdeki Şam Vilayeti Mehâyif teftişi defterinin önemini artırmaktadır. Bu doğrultuda Osmanlı Devleti'nde modern dönem öncesi teftiş mekanizmasıyla alakalı bilginin sınırlı olması, az sayıdaki teftiş defterini oldukça kıymetli bir noktaya taşımaktadır. Defter; yapılan zulüm ve bu zulümler karşısında gösterilen tepkiler bağlamında değerlendirildiğinde Osmanlı toplum yapısının, yöneten ve yönetilen arasındaki ilişkinin nasıl olduğunu daha iyi anlamamızı sağlar. Bu tür belgeler, Osmanlı yönetim uygulamalarını sadece teorik bir çerçevede ele almakla kalmaz, aynı zamanda toplumsal etkileşimlerin, günlük yaşam pratiklerinin ve hukuki süreçlerin nasıl işlediğini de gözler önüne serer. Bu bağlamda, mehâyif teftişi kayıtları, Osmanlı toplumunun sosyal dokusunu ve bu süreçlerde ortaya çıkan karşılıklı etkileşimleri aydınlatan kritik bir kaynak olarak karşımıza çıkar. Dolayısıyla, bu kayıtlar, günümüze ulaşan diğer arşiv malzemelerine kıyasla seslerini duyamadığımız reayayı daha yakından anlamayı ve seslerini duyabilmemizi sağlarken, aynı zamanda Osmanlı Devleti'nin denetim mekanizmasının nasıl işlediğine dair geniş bir perspektif sunar. Bu tez, 1549 yılında Şam Vilayeti'nde gerçekleşen mehâyif teftiş defteri çerçevesinde, Şam Beylerbeyi Sinan Paşa'nın ve onun yönetimi altındaki subaşıları ile Şam bölgesinde yaşayan reayanın adli-idâri ilişkilerine odaklanmaktadır. Bununla beraber aynı döneme ait kanunnameler ve tahrir defterleri gibi farklı türlerdeki ana kaynaklar kullanılarak 16. Yüzyıl'ın ikinci yarısındaki Şam Vilâyeti ve reâyasına dair yeni bulguların öne sürülmesi amaçlanmıştır. Teftiş sürecinin titizlikle kaydedilmesi elimizdeki belgeden fazlasıyla veri toplamayı mümkün kılmıştır. Deftere titizlikle kaydedilmiş bilgiler, reayanın karşılaştığı adaletsizlikleri ve bunlara verdikleri tepkileri gözler önüne sererek, Osmanlı yönetimi altında günlük yaşam ve toplumsal dinamiklerin anlaşılmasında kritik bir kaynak olarak hizmet eder. Bu kayıtlar, sosyal sorunlar, ekonomik koşullar ve farklı toplumsal gruplar arasındaki etkileşimler hakkında önemli bilgiler sağlayarak, Osmanlı taşra yönetimi ve toplumu hakkında ayrıntılı bir anlayışın yeniden inşasına olanak tanır. Bu çalışma, 16. yüzyıl ikinci çeyreğindeki Şam Vilayeti ve idâri yapısını, aynı zamanda mehâyif teftişin gerçekleşmesini sağlayan tarihi arka planı ortaya koymaktadır. Mehâyif teftişi ile ilgili daha önce kapsamlı bir çalışmanın yapılmamış olması teftiş prosedürü üzerinde durmayı gerekli kılmıştır. Bir mahkemenin kurulmasıyla gerçekleşen 1549 senesi Şam Vilayeti Mehâyif teftişinde, teftişten sorumlu kadı ile teftişe tabi olan Beylerbeyi ve subaşılar incelenmiştir. Aynı zamanda kendilerinden oldukça detaylı bir şekilde bahsedilen davacıların teftişe gelmiş oldukları bölgelerin verileri toplanarak teftişe katılımın yoğun olduğu bölgeler tespit edilmiştir. Katılımın yoğun olduğu bölgeler üzerinden Şam Vilayeti'nin idari, iktisadi ve toplumsal özellikleri değerlendirilmiştir. Bununla birlikte teftiş defterinde Beylerbeyi ve subaşılar tarafından öne sürülen suçlamalar ve yapılan şikâyetler ele alınarak döneme ait kanunnâmelerin de incelenmesiyle Şam Vilayeti özelinde Osmanlı toplumsal hayatında suç ve ceza anlayışı üzerine yeni bir bakış açısı sunmak hedeflenmiştir. İncelenen kayıtlar, dönemin toplumsal sorunlarına, vilayet bazındaki ekonomik koşullara ve farklı sosyal gruplar arasındaki etkileşimlere dair zengin analizler yapma imkânı tanımaktadır. Teftiş, Osmanlı idari uygulamalarının çeşitli yönlerini örneklemekle birlikte reayanın şikayetlerini dile getirme gücünü vurgulamaktadır. Reayanın adli ve idari süreçlere katılımının derinlemesine incelenmesi, cinsiyet ve dini ayrımlar gözetmeksizin çeşitli toplumsal arka planlardan gelen bireylerin Osmanlı idari yapısına nasıl aktif bir şekilde katıldığını göstermektedir. Teftişin Şam Vilayeti'nde yapılmış olması Şam Vilayeti'nin coğrafi özelliklerinin ve o bölgede yaşayan toplulukların göz önünde bulundurulmasını gerektirmektedir. Merkezden oldukça uzak olan bu bölge Osmanlı Devleti için bulunmuş olduğu konum gereği önem arz etmekteydi. Şam Vilayeti'nde görev yapan subaşıların sabit bir bölgeye bağlı kalmaksızın sürekli şekilde hareket halinde olmaları, Osmanlı Devleti'nin Hac güzergâhında Bedevi tehditlerine karşı güvenliğin sağlanmasına yönelik hassasiyetinin bir tezahürü olarak değerlendirilebilir. Ne var ki subaşıların bu sürekli hareketliliği, vergi yükümlülüklerini yerine getirme ve değişken idari çerçevede adalet arayışı içinde olan köylü toplulukları için özel zorluklar doğurmuştur. Öte yandan, denetim sırasında Şam'da yüksek katılımın olması, kentsel sakinler arasında denetim sürecinin bilinirliğini veya kullanımını yansıtabilecek yüksek katılım olasılığını ortaya koymaktadır. Ele alınan mehâyif teftişi kaynağı, Osmanlı Devleti'nin yönetim uygulamalarının çeşitli yönlerini derinlemesine inceleyerek, toplumun alt kesimlerinde yer alan madunların seslerini ve söz alma olanaklarını gözler önüne seren önemli bir araç olarak hizmet etmektedir. Bu kayıtlar, Osmanlı reayasının adalet mekanizmasına nasıl eriştiğini ve günlük yaşamda karşılaşılan haksızlıklarla nasıl mücadele ettiğini anlamamıza olanak tanıyan titiz bir belge niteliğindedir. Reayanın karşılaştığı zorluklar ve bunlara verdikleri tepkiler, Osmanlı yönetiminin toplumsal dinamikler üzerindeki etkisini ve bu etkilerin günlük yaşam üzerindeki yansımalarını anlamamız açısından kritik bir önem taşımaktadır. Mahkeme benzeri ortam, şikayetlerin açıkça ifade edilmesini ve usule uygun çözümler sunulmasını sağlamış, böylece Osmanlı yönetiminde hesap verebilirlik ve güven tesis edilmiştir. Şam Vilayeti'nde subaşılar tarafından işlenen suçların incelenmesi sonrası, özellikle Benî Kenâna bölgesinde, kanun uygulama ve toplumsal istikrar açısından bölgesel farklılık faktörünün ortada olduğu açıktır. Bu bulgular, kentsel-kırsal katılım ön yargıları ve fırsatçı katılım algılarını sorgulayarak, suç dinamiklerini daha geniş teftiş sonuçları bağlamında değerlendirmeye olanak tanır. Teftiş mahkemesi süresince kadının, davacılar gerekli şartları sağladıklarında davacıların leyhine karar vermesi, Osmanlı idaresinin reayanın endişelerine, yaşadıkları zorluklara ve haksızlıklara kayıtsız kalmadığını; sunulan kanıtlara dayanarak tarafsızlığını koruduğunu düşündürür. Bununla birlikte, yargılama sonrası mali iadelerin belgelenmesindeki zorluklar, Osmanlı yargı uygulamaları ve sonuçları hakkında daha fazla araştırma yapılması gerektiğini ortaya koymaktadır Şam Beylerbeyi Sinan Paşa'nın bu teftişin ardından Anadolu Beylerbeyliği görevinden alınması, Osmanlı Devleti idari mekanizmasının ciddi bir tepkisini ve Kanuni Sultan Süleyman'ın adaletle yönetme prensibine bağlılığını ortaya koymaktadır. Bunun yanı sıra, denetim sonrası suçlanan subaşıların görevden alınarak yerlerine yenilerinin görevlendirilmesi, Osmanlı yönetim sisteminde reayanın şikayetlerinin ciddiye alındığını ve bu doğrultuda somut adımlar atıldığını göstermektedir. Osmanlı Devleti'nin karmaşık ve çok katmanlı yapısı, özellikle yerel yönetim birimlerinde merkezî otoritenin nasıl işlediğini anlamak açısından büyük önem taşımaktadır. 1549 Şam teftişi örneği, reayanın merkezî otoriteyle olan ilişkisini, adalet arayışlarını ve Osmanlı yönetiminin bu taleplere verdiği yanıtları göstermesi açısından dikkate değerdir. Bu kayıtlar, Osmanlı toplumunda reayanın karşılaştığı sorunları çözmek için hangi yolları izlediklerini ve bu süreçlerin nasıl sonuçlandığını belgelemekte, dolayısıyla Osmanlı adalet sisteminin etkinliğine dair değerli bilgiler sunmaktadır. Sonuç olarak, elimizde bir bütün olarak az sayıda bulunan mehâyif teftişi belgeleri, Osmanlı yönetimi ve toplumsal dinamiklerin anlaşılmasında çok önemli bir rol oynar. Bu kayıtların ayrıntılı analizi, adalet, yönetim ve toplumsal bütünleşme konusundaki karmaşıklıkları ortaya koyarak, Osmanlı İmparatorluğu'ndaki toplumsal yapıları daha derinlemesine anlamamızı sağlar. Osmanlı Devleti'nin yönetim yapısını, toplumsal düzenini ve adalet mekanizmalarını incelemek için eşsiz bir kaynak niteliğindedir. Bu tür belgeler, Osmanlı tarihçiliğinde yeni bir bakış açısı geliştirerek, devletin geniş coğrafyasında farklı yerel yönetim pratiklerinin nasıl uygulandığını ve bu süreçlerde reayanın nasıl yer aldığını anlamamıza yardımcı olur. Bu bağlamda, Osmanlı arşivlerinde yer alan mehâyif teftişi defterleri, devletin karmaşık yapısını anlamak için tarihçilere yeni yollar sunmakta ve Osmanlı toplumunun çok yönlü dinamiklerini ortaya koymaktadır.
Özet (Çeviri)
Mehâyif inspection records, despite their scarcity, provide invaluable socio-historical insights, offering a detailed narrative of grievances, disputes, and resolutions absent in other sources. They illuminate Ottoman administrative practices, governance challenges, and societal interactions, enriching our understanding of early modern Ottoman life. This thesis explores the relationship between the Beylerbeyi of Damascus, Sinan Pasha, his subaşıs, and the reaya residing in and around Damascus through the lens of the Damascus inspection of 1549 and the subsequent mehâyif teftiş defteri. This inspection, recorded in a detailed register, provides a unique glimpse into the social structure of Damascus Province in the mid-16th century by documenting various offenses and grievances. These records offer crucial insights into social issues, economic conditions, and interactions among different societal groups, thereby reconstructing a nuanced understanding of Ottoman provincial governance and society during this period. The inspection of 1549 exemplifies also several Ottoman administrative practices, emphasizing the empowerment of subjects to voice grievances. The meticulous records within the register highlight injustices faced by the reaya and their responses, serving as a critical source for comprehending social dynamics and daily life under Ottoman rule. Court proceedings during the inspection reveal an imperial response to grievances raised by residents of Damascus province, illustrating proactive governance under Suleiman I. The courts predominantly ruled in favor of plaintiffs, reflecting the Ottoman system's responsiveness to citizen concerns while maintaining impartiality based on evidence presented. However, challenges in documenting financial restitutions post-trial underscore the need for further investigation into Ottoman judicial practices and outcomes. Sinan Pasha's dismissal from his post (as Beylerbeyi of Damascus) highlights the empire's administrative responsiveness and Suleiman I's commitment to effective governance. Moreover, the fate of involved subaşıs, evidenced by their replacement post-inspection, suggests institutional accountability and reform efforts within provincial administrations. The decentralized deployment of subaşıs in Damascus Province, rather than fixed district responsibilities, reflects strategic considerations due to Damascus's pivotal role on the pilgrimage route to Mecca and the proximity of potential Bedouin threats. This mobility impacted law enforcement dynamics, posing distinct challenges for peasant communities navigating tax obligations and justice within a fluid administrative framework. The hypothesis that provincial officials' misconduct stemmed from the iltizam system, allowing abuses for personal gain, resonates strongly. This system, while providing local autonomy, required central oversight to curb injustices. The inspection's significance lies in addressing such abuses and maintaining order, illustrating Ottoman efforts to uphold justice amidst administrative complexities. Analysis of reaya participation in the inspection reveals broad societal engagement across gender and religious lines, affirming the inspection as a forum for justice-seeking and social cohesion. The court-like environment facilitated open expression of grievances and resolutions based on procedural integrity, fostering accountability and trust in Ottoman governance. Examining reported crimes by subaşıs in Damascus Province, particularly in the Benî Kenâna region, underscores regional disparities in law enforcement and social stability. These findings contextualize crime dynamics within broader inspection outcomes, challenging perceptions of urban-rural participation biases and opportunistic engagement. In conclusion, the mehâyif inspection records are pivotal for comprehending Ottoman governance and societal dynamics. Their detailed analysis enhances historical scholarship, unveiling complexities in justice, governance, and societal cohesion within the Ottoman Empire.
Benzer Tezler
- Vergi uzlaşma müessesesinin etkinliği; 5 büyük il'de 'Ankara, İstanbul, İzmir, Adana, Gaziantep' kamu ve özel sektör açısından değerlendirilmesi
Effectiveness of tax reconciliation; evaluation of 'Ankara, İstanbul, İzmir, Adana, Gaziantep' in 5 large provinces in terms of public and private sector
DAMLA GÜNAYDIN
- İdari vesayet denetimi ve mülki idare amirleri
Supervision of administrative guardianship and local administrators
HÜSEYİN KAAN KÜRŞAT GÖNÜL
Yüksek Lisans
Türkçe
2019
Kamu YönetimiKarabük ÜniversitesiKamu Yönetimi Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. ALİ ASKER
- Türk vergi hukukunda uzlaşma müessesesinin işleyişinin meslek mensupları açısından değerlendirilmesi: Aydın iline yönelik ampirik bir analiz
Evaluation of the functioning of the compromise institution in Turkish tax law in terms of profession members: An empirical analysis for the city of Aydın
ÖZGÜL SARILI
Doktora
Türkçe
2020
MaliyeAydın Adnan Menderes ÜniversitesiMaliye Ana Bilim Dalı
DR. ÖĞR. ÜYESİ ŞANSEL ÖZPINAR
- 1 Numaralı Karaman Ahkâm Defteri'nin çevrimyazısı (s. 122-197)
The transcription of Karaman Ahkâm Register Numbered 1 (pp.122-197)
ZEYNEP YILMAZ