Ehet Turdi'nin Beḫtsiz Se'idiye romanındaki türemiş kelimeler üzerine tarihsel-karşılaştırmalı inceleme
Historical-comparative analysis on derived words in Ehet Turdi's novel Beḫtsiz Se'idiye
- Tez No: 908599
- Danışmanlar: PROF. DR. HÜLYA KASAPOĞLU ÇENGEL
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Türk Dili ve Edebiyatı, Turkish Language and Literature
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2024
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi
- Enstitü: Lisansüstü Eğitim Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Türk Dili Bilim Dalı
- Sayfa Sayısı: 1617
Özet
Bu çalışmanın konusu olan Beḫtsiz Se'idiye 'Bahtsız Seidiye' romanı, Uygur yazar Ehet Turdi tarafından bugünkü Uygurca ile kaleme alınmıştır. Eḫet Turdi'nin değerli romanlarından biri olan Beḫtsiz Se'idiye'de, Tuğluk Timur Han'ın torunu ve Babür'ün yeğeni olan Sultan Seid Han tarafından başkenti Yarkend olmak üzere 1514'te kurulan Seidiye Hanlığı'nın yıkılış süreci anlatılmıştır. Hüküm sürdüğü 164 yıl içerisinde ilim ve sanata önem verilen, medreseler inşa edilen bir hanlık olması hasebiyle pek çok somut ve somut olmayan kültürel miras bırakılmıştır. Bu ilmî ve kültürel gelişmelerin yaşandığı dönemi gölgeleyen olayları başlatan Hidayitullah Hoca'nın Seidiye Hanlığı'nın yönetimini ele geçirebilmek için çevirdiği oyunlardır. İsmail Han'ın Apak Hoca'yı hanlıktan kovduğu 1671 ile Apak Hoca'nın bunu hazmedemeyerek, Cungarlarla iş birliği yapıp hanlığı düşmanlara âdeta peşkeş çektiği 1678 yılları arasında geçen Beḫtsiz Se'idiye; Şincan Halk Neşriyatı tarafından 491 sayfa olarak 2002'de yayımlanmıştır. Ehet Turdi bu romanı kaleme alırken Seidiye Hanlığı'yla ilgili önemli bilgileri ihtiva eden Mirhalidin Katip Kazi Şah Küçek Yarkendi'nin 1776-1777 yılları arasında yazmış olduğu Hidayetname ve Muhammed Sâdık Kâşgarî'nin Tezkire-i Cahan, Tezkire-i Ḫocigan, Tezkire-i Ezizan adlarıyla da tanınan Tezkire-i Ḫoca Hidayitulla'dan yararlanmıştır. Bu çalışmada, güçlü bir yazar ve tarihi olan Beḫtsiz Se'idiye romanının içerdiği zengin dil malzemesi işlenmiştir. Dört bölümden oluşan çalışma; Uygur edebiyatı, Uygur edebiyatında roman ve Ehet Turdi hakkında verilen bilgilerle başlamıştır. İkinci bölümde, çeviri yazısı yapılan romanda bulunan 770 türemiş sözcük; Türkçenin ilk yazılı kaynaklarından başlamak üzere Eski Uygur, Karahanlı, Harezm, Kıpçak, Çağatay Türkçesine -Kâşgar ve Yarkend ağızlarına da değinilerek- ait eserler art zamanlı yöntemle taranarak Yeni Uygur Türkçesindeki mevcut durumları fonetik, morfolojik ve semantik bakımdan incelenmiştir. Üçüncü bölümde, Yeni Uygur Türkçesiyle yazılmış olan romanın Latin harflerine çeviri yazısı yapılmıştır. Dördüncü bölümde ise romanın gramatikal dizini hazırlanmıştır.
Özet (Çeviri)
The novel Beḫtsiz Se'idiye 'Seidiye the Unfortunate', which is the subject of this study, was written by Uyghur writer Ehet Turdi in contemporary Uyghur. Beḫtsiz Se'idiye, one of Eḫet Turdi's valuable novels, tells the story of the collapse of the Seidiye Khanate, which was founded in 1514 by Sultan Seid Khan, grandson of Tugluk Timur Khan and nephew of Mughal, with Yarkend as its capital. During the 164 years of its reign, many tangible and intangible cultural heritage was left as it was a khanate where science and art were given importance and madrasahs were built. The events that overshadowed the period of these scientific and cultural developments were the plots of Hidayitullah Khoja to take over the administration of the Seidiye Khanate. Beḫtsiz Se'idiye, which takes place between 1671, when Ismail Khan expelled Apak Hodja from the khanate, and 1678, when Apak Hodja, unable to digest this, cooperated with the Jungars and virtually handed over the khanate to the enemies, was published by Xinjiang People's Publications in 2002 as 491 pages. While writing this novel, Ehet Turdi made use of Mirhalidin Katip Kazi Shah Küçek Yarkendi's Hidayetname written between 1776-1777 and Muhammad Sâdık Kâshgarî's Tezkire-i Ḫoca Hidayitulla, also known as Tezkire-i Jahan, Tezkire-i Ḫocigan, Tezkire-i Ezizan, which contain important information about the Seidiye Khanate. In this study, the rich linguistic material contained in the novel Beḫtsiz Se'idiye, which is a powerful writer and history, is analyzed. The study, which consists of four chapters, begins with information about Uyghur literature, the novel in Uyghur literature and Ehet Turdi. In the second part, 770 derived words in the translated novel are analyzed phonetically, morphologically and semantically in New Uyghur Turkish by scanning the works belonging to Old Uyghur, Karakhanid, Khwarezm, Kipchak, Chagatai Turkish starting from the first written sources of Turkish, including the dialects of Kashgar and Yarkend, using the diachronic method. In the third chapter, the novel written in New Uyghur Turkish was translated into Latin letters. In the fourth part, the grammatical index of the novel is prepared.
Benzer Tezler
- Ehet Turdi 'Ay Yamguri' metin-inceleme-dizin
Ehet Turdi 'Ay Yamguri' text-analysis-index
SEVGİ ÖZTÜRK
Doktora
Türkçe
2007
Türk Dili ve EdebiyatıTrakya ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
YRD. DOÇ. DR. LEVENT DOĞAN