Sosyal bilimlerde mekansal dönüş
Spatial turn in social sciences
- Tez No: 941465
- Danışmanlar: PROF. DR. NURİ YAVAN
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Coğrafya, Felsefe, Şehircilik ve Bölge Planlama, Geography, Philosophy, Urban and Regional Planning
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2025
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Ankara Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Coğrafya Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Beşeri ve İktisadi Coğrafya Bilim Dalı
- Sayfa Sayısı: 535
Özet
Bu tez çalışması,“sosyal bilimler”ve“mekân”arasındaki özel bir gündem olan“mekânsal dönüş”(spatial turn) hakkındadır. Mekânsal dönüş, sosyal bilimler alanında mekânsal/coğrafi boyutun öne çıkması, mekânın yaklaşımlara, açıklamalara dahil edilmesi ve yeniden bir analiz birimi olarak dikkate alınması süreci olup, uzun süre geri plana itilmiş olan mekânın yeniden talep edilmesidir. Çalışma kapsamında mekân, yalnızca fiziksel ya da geometrik değil, aynı zamanda bilgi, iktidar ve anlam üretiminin kurucu bir bileşeni olarak kavramsallaştırılmakta, sabit bir zemin olarak değil; çelişkili, oluşsal ve tarihsel bir olgu olarak ele alınmaktadır. Mekân, söylemsel olduğu kadar maddi gerçekliğe içkin kolektif eylemin topografyası, eleştirel bilginin kurucu bir öğesi olarak görülmektedir. Mekânsal dönüş, yalnızca teorik bir yeniden yönelim değil, sosyal bilimlerin bilgi üretimine ilişkin köklü bir yeniden düşünüş biçimi olarak ele alınmaktadır. Bu bağlamdan hareketle“mekânsal dönüşün 'kendimizi ve dünyayı' anlama ve anlamlandırma uğraşında kökensel bir yaklaşıma işaret ettiğini göstermek ve bunu kuramsal-kavramsal ve empirik bakımlardan, sistematik bir açıklama ile ortaya koyabilmek mümkün müdür?”sorusu tez çalışmasının başlıca problem noktasıdır. Buna göre kavramsal-kuramsal altyapı ve arka plan belirli yaklaşımlarla, genel anlamda konu ve kapsam ise tez çalışması sınırlarına çekilerek, çalışmanın empirik kısmı Türkiye ölçeğinde irdelenmiştir. Tezin amacı, Türkiye ve uluslararası düzeyde mekânsal dönüşün seyrini, nitelik ve dinamiklerini, mekân tartışmasına dönüşün koşullarını tespit etmektir. Tezin kuramsal-tarihsel arka planı dört ana bölümde sunulmuştur. Her bölümde farklı dönemlerin kuramsal yönelimler üzerinden mekânın toplumsal teorideki yeri, nasıl teorize edildiği ve toplumsal dinamiklerle nasıl ilişkilendiği tartışılmıştır. Tezin empirik ayağı ise, Türkiye bağlamında gerçekleştirilen mülakatlara dayanmakta olup, farklı disiplinlerden katılımcıların akademik ve entelektüel yönelimleri doğrultusunda mekâna nasıl yaklaştıklarını, mekânsal düşünmenin hangi koşullarda geliştiğini ve disipliner bakış açılarının nasıl şekillendiğini anlamayı, tezin tümüne yönelik olarak ise Türkiye bağlamında sosyal bilimler alanında mekânla kurulan düşünsel ve kişisel ilişkileri açığa çıkarmayı amaçlamaktadır. Araştırmada nitel araştırma yöntemi tercih edilmiş olup, bu kapsamda 7 farklı disiplinden (sosyoloji, kamu yönetimi ve siyaset bilimi, uluslararası ilişkiler, iktisat, edebiyat, felsefe ve iletişim) amaçlı/kasıtlı seçilen 19 katılımcı ile görüşmeler yapılarak ve kendilerine yarı-yapılandırılmış sorular yöneltilmiştir. Katılımcıların mekânsal dönüş sürecini nasıl anlamlandırdıkları, hangi ihtiyaca karşılık böylesi bir yakınlaşmaya girdikleri, kişisel akademik geçmişleri, öz yaşam öyküleri ve düşünsel yönelimleri üzerinden mekâna dair kavrayışları, kuramsal konumlanmaları ve epistemolojik duyarlılıkları gibi birbiriyle ilişkili pek çok husus ile yalnızca mekânın kavramsal temsillerinin değil, aynı zamanda onun yaşamsal inşasının ve entelektüel üretime içkin yerinin açığa çıkarılması hedeflenmiştir. Görüşme metinleri içerik analizi ile çözümlenmiş ve yorumlanmış olup, bu noktada bilgisayar destekli nitel veri analiz programı olan MAXQDA 2024 Pro kullanılmıştır. Verilerin çözümlemesinde ise kod-kategori-tema izleğinde kodlamalar yapılarak yalnızca verili içerik değil, ilişkisel yoğunluklar, kavramsal boşluklar ve söylemsel süreklilikler temel alınmış; veri, düz anlatımın ötesine geçerek, bir düşünsel topoloji içinde değerlendirilmiştir. Çalışmanın ilk temel sonucu, mekânsal dönüşün tekil değil; çok koldan ilerleyen, çok yönlü, eşzamanlı ve çelişkili dönüşlerden oluşan bir kavramsallaştırmaya sahip olduğudur. İkinci olarak hem uluslararası hem de Türkiye bağlamında mekânsal dönüşe yön veren aktör ve yaklaşımlar belirlenmiş; Türkiye'de sürecin çoğunlukla coğrafya dışı disiplinler üzerinden yürüdüğü ve yerel bilgi rejimleri ile küresel entelektüel akımlar arasındaki gerilimli ilişkiyle şekillendiği tespit edilmiştir. Üçüncü olarak ise mekânın sabit ve mutlak bir kavram değil; toplumsal ve kültürel olarak inşa edilen, disiplinlere göre değişen ve ilişkisel anlamlarla yüklü olduğu görülmüştür. Mekân ve ilgili kavramların her disiplinde aynı şekilde içerilmediği, ilişkilendiği disipline göre bir temsil dili oluşturduğunu söylemek mümkündür. Tezde mekânsal dönüş, yalnızca bir dönüş değil, zaman-mekân ilişkilerinin diyalektiği içinde bir yeniden doğum (palingenesis) olarak konumlandırılmaktadır. Tez, mekânsal dönüşü sadece anlamakla kalmayıp onu yeniden anlamlandırmaya çalışmakta ve bu yönüyle özgünlük taşımaktadır. Özellikle Türkiye'de sürece aktif katılan faillerin görüşlerinin dahil edilmesi, çalışmayı hedeflerine ulaşma noktasında yaratıcı ve tutarlı kılmıştır. Ayrıca, mekânın 1980–1990'larda“post”ön ekli teorilerle doğal bir şekilde ilişkilendirilmesine yönelik eleştirel bir duruş geliştirilmiş olup, mekânsal dönüşün, kültürelci ya da tarihselci okumalardan farklı olarak, eleştirel bir coğrafi perspektifle yeniden ele alınması gerektiği vurgulanmıştır. Çalışmanın önerileri ise mekânsal dönüşün kapsamını derinleştirmek için coğrafyacılarla görüşmeler yapılarak karşılaştırmalı analizler gerçekleştirilmesi ve konunun Batılı bağlamın dışına genişletilmesine yöneliktir.
Özet (Çeviri)
This thesis examines the“spatial turn,”a specific agenda between the social sciences and space. The spatial turn refers to the process in which the spatial/geographical dimension gains prominence within the social sciences, with space being reintegrated into approaches and explanations, and reconsidered as a fundamental unit of analysis. It represents a reclamation of space, which had long been marginalized. In this study, space is conceptualized not only as physical or geometric, but also as a constitutive component in the production of knowledge, power, and meaning. Rather than being a fixed ground, it is approached as a contradictory, emergent, and historical phenomenon. Space is regarded as both discursive and materially embedded in collective action—a topography of critical knowledge and a foundational element of intellectual inquiry. The spatial turn is addressed not merely as a theoretical reorientation, but as a profound reconsideration of knowledge production in the social sciences. In this context, the central research question of the thesis is:“Is it possible to demonstrate that the spatial turn signifies a foundational approach in the effort to understand and make sense of ourselves and the world, and to articulate this through a systematic theoretical-conceptual and empirical explanation?”Accordingly, while the conceptual-theoretical background is grounded in particular approaches, the overall subject and scope are defined within the limits of the thesis. The empirical component is explored within the context of Turkey. The primary aim is to trace the trajectory, nature, and dynamics of the spatial turn at both the Turkish and international levels, and to identify the conditions under which the turn toward space reemerged. The theoretical-historical background of the thesis is structured into four main chapters. Each chapter explores how space has been theorized in different historical periods through specific theoretical orientations, examining its place in social theory and its interaction with social dynamics. The empirical dimension is based on interviews conducted in the Turkish context, aiming to understand how participants from different disciplines approach space, under what conditions spatial thinking develops, and how disciplinary perspectives are shaped. More broadly, the study seeks to uncover the intellectual and personal relationships formed with space within the Turkish social sciences. A qualitative research methodology was employed. In this context, semi-structured interviews were conducted with 19 purposively selected participants from seven different disciplines such as sociology, public administration and political science, international relations, economics, literature, philosophy and communication. The interviews explored how participants made sense of the spatial turn, what needs this engagement responded to, and how their academic backgrounds, personal life stories, and intellectual trajectories shaped their understandings of space, theoretical positioning, and epistemological sensitivities. The aim was to reveal not only the conceptual representations of space but also its lived construction and inherent role in intellectual production. Interview data were analyzed through content analysis using MAXQDA 2024 Pro, a computer-assisted qualitative data analysis software. The analysis focused not only on explicit content but also on relational densities, conceptual gaps, and discursive continuities, evaluating the data within an intellectual topology beyond mere narrative description using a hierarchy of codes-categories-themes. The first main finding of the study is that the spatial turn is not singular but comprises multiple, concurrent, and contradictory shifts. Secondly, the actors and approaches that shaped the spatial turn in both international and Turkish contexts were identified. It was found that in Turkey, the process was largely carried out through disciplines other than geography, shaped by a tense interplay between local knowledge regimes and global intellectual currents. Third, space was revealed not as a fixed or absolute concept but as one socially and culturally constructed, varying across disciplines and embedded with relational meanings. It is argued that space and its related concepts are not addressed uniformly across disciplines but are expressed through disciplinary-specific languages of representation. In the thesis, the spatial turn is conceptualized not merely as a turn but as a palingenesis—a rebirth within the dialectic of time-space relations. The study does not only seek to understand the spatial turn but also to reinterpret it, thereby contributing original insights. The inclusion of voices from actors actively engaged in the Turkish context enhances the coherence and creativity of the research. Moreover, the thesis adopts a critical stance toward the naturalized association of space with“post-”prefixed theories in the 1980s and 1990s, arguing instead for a reexamination of the spatial turn through a critical geographical lens rather than through culturalist or historicist readings. The study concludes with recommendations to expand the scope of the spatial turn by conducting comparative analyses through interviews with geographers and by extending the discussion beyond Western contexts.
Benzer Tezler
- Formel ve enformel kamusal mekan: ataşehir barbaros mahallesi ortak mekanlar ve kullanim pratikleri
Formal and informal public space: common spaces and usage practices in ataşehir barbaros neighbourhood
SİDAL ÇAKIR DÜNDAR
Yüksek Lisans
Türkçe
2018
Mimarlıkİstanbul Teknik ÜniversitesiMimarlık Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. FATMA ERKÖK
- Implıcıt dımensıons of empathy ın the perceptıon and creatıon of archıtectural space
Mimarı mekanın algılanması ve yaratılmasında empatinin örtük boyutları
ELİF AKTAŞ YANAŞ
Doktora
İngilizce
2025
Mimarlıkİstanbul Teknik ÜniversitesiBilişim Ana Bilim Dalı
PROF. DR. LEMAN FİGEN GÜL
- A visual method of analysis for user modifications in Climat de France
Climat de France kullanıcılarının yapı üzerine uyguladıkları değişikliklerin görsel analizi
AMINA REZOUG
Doktora
İngilizce
2020
Mimarlıkİstanbul Teknik ÜniversitesiMimarlık Ana Bilim Dalı
PROF. DR. MİNE ÖZKAR KABAKÇIOĞLU
- Istanbul walkabouts: A critical walking research of Northern Istanbul
İstanbul seferleri: Kuzey İstanbul'un eleştirel yürüme araştırması
NAZLI TÜMERDEM MEDARİC
Doktora
İngilizce
2018
Mimarlıkİstanbul Teknik ÜniversitesiMimarlık Ana Bilim Dalı
PROF. DR. ARZU ERDEM
PROF. DR. SİBEL BOZDOĞAN
- Antik kentlerin coğrafi bilgi sistemleri ile yerleşim ilkelerinin araştırılması: Pergamum ve Ephesus
Analyzing planning principles of ancient cities by geographic information systems: Pergamum and Ephesus
SALİH YEKTA KARAKULAK
Yüksek Lisans
Türkçe
2016
ArkeolojiMimar Sinan Güzel Sanatlar ÜniversitesiEnformatik Ana Bilim Dalı
YRD. DOÇ. DR. SEHER BAŞLIK