Melendiz Çayı Havzası ve yakın çevresinde litolojik yapı ile insan etkileşiminin farklı yöntemlerle (XRF, SEM-EDX, CORINE, GEE,AHS) değerlendirilmesi
Evaluation of human interaction with lithological structure in Melendiz Stream Basin and its surroundings with different methods (XRF, SEM-EDX, CORINE, GEE, AHP)
- Tez No: 966524
- Danışmanlar: PROF. DR. MÜCAHİT COŞKUN
- Tez Türü: Yüksek Lisans
- Konular: Coğrafya, Geography
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2025
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Karabük Üniversitesi
- Enstitü: Lisansüstü Eğitim Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Coğrafya Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 351
Özet
Litoloji, kayaçların mineralojik bileşimini, fiziksel ve kimyasal özelliklerini, renk ve dokusu gibi gözlemlenebilir niteliklerini inceleyen bilim dalıdır. Yeryüzü şekillerinin oluşumunu tayin eden kayaç türlerinin bilinmesi; toprak oluşumu, erozyon süreci, tarım ve yerleşme için arazi uygunluk tespiti gibi pek çok durumun anlaşılması açısından önemli bir veri kaynağıdır. Yeryüzü sistemlerinin gelişimini, biyosferdeki canlı yaşam alanlarının çeşitliliğini ve biçimini etkileyen kayaçlar, doğal ortam ve insan etkileşiminde önemli bir rol oynamaktadır. İnsan faaliyetlerini belirleyen kayaçların yapısal ve kimyasal özelliklerinin anlaşılması; yerleşim ve altyapı planlaması, tarım ve toprak verimliliği, doğal kaynakların ekonomik açıdan değerlendirilmesi ve insan sağlığı gibi bir çok alanın güvenli ve verimli yönetilmesini sağlayabilmektedir. Bu düşünceden hareketle insan yaşamının ayrılmaz bir parçası olan litoloji, çalışmanın konusunu oluşturmuştur. Çalışmada“Melendiz Çayı ve yakın çevresi”özelinde değerlendirilmesi yapılan litolojik yapısının“insan ile etkileşimi”üzerinde durulmuştur. Çalışma sahasındaki litolojik yapının insan ile etkileşimini farklı yöntem ve veri kaynaklarından yararlanılarak sunmak çalışmanın amacını oluşturmuştur. Çalışma sahasında, arazi uygulamaları, gezi ve gözlemler yapılarak kayaçların kullanım amaçları, durumu ve yöre halkının yaşamındaki yeri betimleyici yaklaşımla ele alınmıştır. Çalışmada yöntem olarak kullanılan laboratuvar analizlerinde kantitatif ve yarı kantitatif analizlerden (SEM-EDX, XRF) faydalanılmıştır. Çalışma içerisinde amaca yönelik farklı yöntemler işe koşulduğu ve tek bir yönteme bağlı kalınmadığı için çalışmada karma araştırma modeli uygulanmıştır. Melendiz Çayı havzası ve yakın çevresinden, 20 XRF ve 17 SEM-EDX analizleri için toplamda 37 kayaç numunesi alınmıştır. Laboratuvar ortamında gerçekleştirilen analizlere göre; SEM-EDX analizi ile kayaçlar içerisindeki zeolit minerali türleri tespit edilmiş ve özellikle sağlık açısından toksik bir mineral olan eriyonit üzerinde durulmuştur. Analiz sonucuna göre, çalışma alanında 3 farklı yörede eriyonit minerali bulunmuştur. XRF analizi ile kayaçların bünyesindeki elementlerin tespiti ve oranı belirlenerek potansiyel kullanım alanları sunulmuştur. Analiz sonucuna göre majör elementler; silisyum dioksit, alüminyum oksit, sodyum oksit, kalsiyum oksittir. Minör elementler, zirkonyum, titanyum dioksit, gümüş oksit ve demirdir. İz elementler ise zirkonyum ve itriyum (nadir) oksittir. Nadir toprak elementleri içerisinde değerlendirilen itriyum (Y)'in oksidi (Y2O3) farklı sahalardan alının 2 numunede iz element olarak tespit edilmiştir. İtriyum element oksidinin yanı sıra XRF ve SEM-EDX analizinde kıymetli element ve element oksitlerden olan rodyum, niyobyum ve paladyum tespit edilmiştir. Ayrıca bu çalışmada, analitik analizlere ek olarak, toprakların fiziksel ve kimyasal özelliklerinin ortaya koyulmasında uzaktan algılama platformundan (Google Earth Engine), arazi örtüsü/ arazi kullanımı için uydu görüntülerine dayalı veri setinden (CORINE) yararlanılmıştır. Kum tekstürlü topraklar, sahanın güneyindeki dağlık alanda, kil tekstürlü topraklar bazalt ana materyalli Ihlara-Ilısu yöresinde ve Çiftlik ovasının kuzeyinde yoğunlaşmıştır. Silt tekstürlü topraklar ise yükseltinin en az olduğu kuzeybatıda yaygındır. Toprak organik karbonu, yine güneydeki dağlık alanlarda yoğunlaşmıştır. Toprak pH'ı yükseltinin az olduğu alanlarda alkali, yükseltinin fazla olduğu alanlarda ise asidik özelliktedir. CORINE veri setinden elde edilen arazi örtüsü durumu değerlendirildiğinde; sahanın geniş ölçüde otlak alanlardan ve sulanmayan tarım arazilerinden meydana gelmektedir. Sahadaki mevcut arkeolojik alanlar ile tahmin haritasının tutarlılığının ortaya çıkarılmasında Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS)'inden yararlanılmıştır. AHS yönteminde kullanılan kriter ve ağırlıkları uzman görüşüne göre atanan kriter değerleri, Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ortamına aktarılarak mekânsal analiz ve veri üretimi yapılmıştır. Elde edilen sonuç alt amaca uygun olarak değerlendirilmiş ve yüksek olasılıklı alanlarla tutarlılık elde edilmiştir. Çalışmada, iki farklı programlama dili kullanılmıştır. Google Earth Engine (GEE) platformunda toprak tekstürü ile bazı fiziksel ve kimyasal özelliklerin mekânsal dağılışının ortaya koyulmasında JavaScript programlama dili, SEM analizi kullanılarak yüksek çözünürlüklü ve yüksek büyütme işlemi ile numunenin yüzeyi görüntülenmiş ve görüntülenen yüzeyde EDX taraması yapılmıştır. EDX sonucunda elde edilen Si/Al oranı Python programlama diline taşınmış ve önceki çalışmalardan referans alınan değerlere göre sahadaki zeolit grubu minerallerinin türleri belirlenmiştir. Yine aynı şekilde XRF analizi için seçilen kayaçların tanımlanmasında XRF analiz sonundan elde edilen SiO₂, Na₂O ve K₂O değerleri kullanılarak Python'da kod oluşturularak TAS diyagramı yapılmıştır.
Özet (Çeviri)
Lithology is the branch of science that studies the mineralogical composition, physical and chemical properties, observable qualities such as color and texture of rocks. Knowing the rock types that determine the formation of landforms is an important data source for understanding many situations such as soil formation, erosion process, determination of land suitability for agriculture and settlement. Rocks, which affect the development of earth systems, the diversity and shape of living habitats in the biosphere, play an important role in natural environment and human interaction. Understanding the structural and chemical properties of rocks that determine human activities can provide safe and efficient management of many areas such as settlement and infrastructure planning, agriculture and soil fertility, economic utilization of natural resources and human health. With this in mind, lithology, which is an integral part of human life, is the subject of this study. The study focuses on the“interaction of the lithologic structure”of the“Melendiz Stream and its immediate surroundings”with humans. The aim of the study was to present the interaction of the lithological structure of the study area with humans by utilizing different methods and data sources. In the study area, field applications, excursions and observations were made and the purposes of use of the rocks, their status and their place in the lives of the local people were discussed with a descriptive approach. Quantitative and semi-quantitative analyses (SEM-EDX, XRF) were utilized in the laboratory analyses used as methods in the study. A mixed research model was applied in the study since different methods were employed for the purpose of the study and no single method was adhered to. A total of 37 rock samples were taken from the Melendiz Stream basin and its immediate surroundings for 20 XRF and 17 SEM-EDX analyses. According to the analyses carried out in the laboratory environment, the types of zeolite minerals in the rocks were determined by SEM-EDX analysis and especially erionite, which is a toxic mineral in terms of health, was emphasized. According to the results of the analysis, erionite minerals were found in 3 different locations in the study area. With XRF analysis, the elements in the rocks were identified and their ratios were determined and potential areas of use were presented. According to the results of the analysis, major elements are silicon dioxide, aluminum oxide, sodium oxide, calcium oxide. Minor elements are zirconium, titanium dioxide, silver oxide and iron. Trace elements are zirconium and yttrium (rare) oxide. Yttrium (Y) oxide (Y2O3), which is considered as a rare earth element, was detected as a trace element in 2 samples taken from different sites. In addition to yttrium element oxide, rhodium, niobium and palladium, which are precious elements and element oxides, were detected in XRF and SEM-EDX analysis. In addition to analytical analyses, remote sensing platform (Google Earth Engine) was used to reveal the physical and chemical properties of the soils, and a dataset based on satellite imagery (CORINE) was used for land cover/land use. Sand textured soils are concentrated in the mountainous area in the south of the site, clay textured soils are concentrated in the Ihlara-Ilısu region with basalt parent material and in the north of the Çiftlik plain. Silt textured soils are common in the northwest where the elevation is the lowest. Soil organic carbon is again concentrated in the mountainous areas in the south. Soil pH is alkaline in areas with low elevation and acidic in areas with high elevation. When the land cover status obtained from the CORINE dataset is evaluated; the site is largely composed of grassland and non-irrigated agricultural lands. Analytic Hierarchy Process (AHS) was utilized to reveal the consistency of the existing archaeological sites in the site and the prediction map. The criteria used in the AHS method and the criteria values whose weights were assigned according to expert opinion were transferred to the Geographic Information Systems (GIS) environment for spatial analysis and data generation. The result obtained was evaluated in accordance with the sub-objective and consistency was obtained with high probability areas. JavaScript programming language was used to reveal the spatial distribution of soil texture and some physical and chemical properties on the Google Earth Engine (GEE) platform. The surface of the sample was imaged with high resolution and high magnification using SEM analysis and EDX scanning was performed on the imaged surface. The Si/Al ratio obtained as a result of EDX was transferred to Python programming language and the types of zeolite group minerals in the field were determined according to the values taken as reference from previous studies. In the same way, a code was created in Python using the SiO₂, Na₂O and K₂O values obtained at the end of XRF analysis to identify the rocks selected for XRF analysis and a TAS diagram was made.
Benzer Tezler
- Fiziki coğrafya açısından Melendiz Çayı Havzası'nın incelenmesi.
Searching of the stream Melendiz as physical geography.
HALİL MESUT BAYLAK
Yüksek Lisans
Türkçe
2006
CoğrafyaSelçuk ÜniversitesiOrtaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Ana Bilim Dalı
Y.DOÇ.DR. RECEP BOZYİĞİT
- Aşağı Melendiz Çayı Havzası'nın jeomorfolojisi
Geomorphology of the Lower Melendiz River Basin
ÖZGÜR UĞUZ
Yüksek Lisans
Türkçe
2024
CoğrafyaNevşehir Hacı Bektaş Veli ÜniversitesiCoğrafya Ana Bilim Dalı
PROF. DR. ALİ MEYDAN
- Squalius cappadocicus Freyhof & Özuluğ, 2011 Melendiz çayı (Konya kapalı havzası) populasyonu için bazı populasyon dinamiği parametrelerinin belirlenmesi
Determination of some population dynamical parameters of Squalius cappadocicus Freyhof & Özulug, 2011 for Melendiz river (Konya closed basin)
UMUT CÖMERTPAY
Yüksek Lisans
Türkçe
2018
BiyolojiNevşehir Hacı Bektaş Veli ÜniversitesiBiyoloji Ana Bilim Dalı
PROF. DR. ERDOĞAN ÇİÇEK
- Melendiz Çayı'nda yaşayan Gobio gymnostethus ladiges, 1960'ın büyüme ve üreme biyolojisi üzerine araştırmalar
Research on the growth and reproduction biology of Gobio gymnostethus ladiges, 1960 living in Melendiz creek
FİLİZ SİVRİKAYA
Yüksek Lisans
Türkçe
2007
BiyolojiHacettepe ÜniversitesiBiyoloji Ana Bilim Dalı
PROF. DR. FÜSUN ERK'AKAN