Osmanlı'da zaman-mekan kavrayışının değişimi ve mimarlık
Change in Ottoman time-space conception and architecture
- Tez No: 315959
- Danışmanlar: PROF. DR. NUR URFALIOĞLU, PROF. DR. UĞUR TANYELİ
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Mimarlık, Sosyoloji, Tarih, Architecture, Sociology, History
- Anahtar Kelimeler: Osmanlı, zaman, mekân, zaman-mekân, modernite, mimarlık kuramı, Ottoman, time, space, space-time, modernity, architectural theory
- Yıl: 2012
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Yıldız Teknik Üniversitesi
- Enstitü: Fen Bilimleri Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Mimarlık Tarihi Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 175
Özet
Bu çalışma ile öngörülen, Osmanlı'da zaman-mekan kavrayışında yaşanan değişimi ve sözkonusu değişimin mimarlık ile olan ilişkisini, ?klasik? ve ?modern? bağlamsal olguları odağında irdelemektir. Amacı, Osmanlı'da 16.-19. yy.'lar arasında etkin olan klasik düşünce yapısı ve sistemi ile 19.-20. yy.'lar arasında oluşum gösteren moderni, birbirinden farklılaştıran Osmanlı'ya özgü toplumsal ve kültürel süreçleri, zaman-mekan kavramı ve mimarlık alanı özelinde inceleyerek ortaya koymaktır.Çalışma, tezin konusunu belirleyen problem tanımı ile ilgili literatürü ortaya koyan ve konunun Osmanlı'da klasik ve modern bağlamlarına yönelik bir tür yüzey araştırması olarak nitelendirilebilecek giriş bölümünün ardından, her biri konuyu farklı sorular ile kendi içinde tartışabilen dört bölüm ve ortaya koyulan sorunsalları yeniden yapılandıran bir sonuç bölümünden oluşacaktır. Bölümler, konuyu disipliner ve çizgisel bir kurgunun ötesinde tartışabilmek için bu türden genel tarih anlatılarını doğrulamayacak tarihsellikler içeren; dolayısıyla dönemsel anlamda kolaylıkla sınıflandırılamayacak, genel ile sürtüşen, ?sorunlu? olaylar etrafında ve süreci ortaya koyabilmek için kronolojik olarak ele alınacaktır. Konunun belirtilen odaklar etrafında geliştirilmesi açısından tez, incelemeyi dayandıracağı arşiv kaynaklarından yararlanırken bürokratik, edebi ve düşünsel içerikli disipliner arşiv kaynakları ile günceler, seyahatnameler, gazeteler gibi disipliner olmayan gündelik/popüler arşiv kaynakları ayrımında iki ana güzergah belirleyecek; bölümler bu iki güzergahın arakesitinden beslenecektir. Böylelikle, her bir bölüm kendi içinde sorunsallaştırdıkları ile bir tartışma yürütebileceği gibi tez bütününde bir hiyerarşi gözetilmeden birbiri ile ilişkilenerek değerlendirilebilecektir.Birinci Bölüm ile öngörülen, tezin sıkça başvuracağı kavramlar ve kuramsal bakış açılarını ele alan, teze dair bir giriş bölümü ortaya koymaktır. Böylelikle çalışma değerlendirilirken, tarihselliği ve pozisyonu belirlenebileceği gibi; konu ile ilgili yapılacak diğer çalışmalara yeni açılımlar sağlayacak şekilde, kendi anlatısını oluştururken kullanacağı ve dolayısıyla yeniden yapılandıracağı kavram ve kavrayışlara yönelik tutumu da izlenebilecektir. Bu açılardan bölüm, Osmanlı'da üretilen zaman-mekansal pratikler ve anlam örüntülerini, literatür özetinde belirtilen ve tez boyunca irdelenen ?mekanik saat? merkezli teknolojik determinizim, teleolojik açıklamalar ve zamanı ölçme sanatı (horology) anlatıları ötesinde tanımlayabilmek için tezin sıkça başvuracağı kavramları ortaya koyan, teze dair bir giriş bölümü olarak kurgulanmıştır. Temporal zaman-mekan ile modern zaman-mekan, sözkonusu kavramların başlıcalarıdır. Her iki kavram önerisi, dönemlerinin zaman-mekansal kültürel ritimlerini ortaya koymaları bakımından tezin odak noktasını oluştururlar. Zaman-mekansal pratiklerin ne ile ölçülüyor olursa olsun (güneş, kum ya da mekanik saat) sadece ?saat? cinsinden bir değerlendirme ile kavranamayacağını ortaya koymaları ve konuyu irdeleyebilmek için diğer ritimleri, psikososyal ve kültürel olanları görünür kılmaları bakımından öne çıkarlar. Bu nedenle sözkonusu kavramlar, doğanın ve özellikle gökyüzünün ampirik gözlemine dayalı bir ritmik düzen önerisini, temporal zaman-mekanı kavrayabilmek ve bu düzenden, modern zaman-mekana, yani doğanın yerine geçen yeni bir düzen önerisine geçişi açıklayabilmek için, birinci bölümde gerekçelendirilerek önerilmişlerdir.Çalışmanın ilişkili olduğu literatürün tanımlandığı ve konusu ile amaç ve kapsamının ortaya konulduğu bu genel çerçevenin ardından ikinci bölüm, ?temporal zaman-mekan? kavrayışını kavramsal açılımları ve dönemin ilişkili olgularıyla birlikte bir sosyo-kültürel konstrüksiyon olarak ele alıp irdeleyecektir. ?Temporal Zaman-Mekan Kavrayışı?, ?Osmanlı Klasik Sistemi ve Zaman-Mekan?, ?Osmanlı'da Mekanik Saat? ve ?Örnek Metinlerde Temporal Zaman-Mekan? ikinci bölümün dört altbaşlığıdır ve dönemin psikososyal yapısını oluşturan ve kuran zaman-mekansal kültürel ritmi kavramaya yönelik olarak kurgulanmışlardır. İlk altbaşlık altında toplanan ve temporal zaman-mekan kavrayışının içeriğini oluşturan ?döngüsel zaman?, ?temporal zaman-mekan birimleri?, ?hicri-kameri takvim? ve ?alaturka saat? konuları bu ritmi belirleyen öne çıkan unsurlardır. Doğanın ampirik gözlemine ve takibine dayanan, doğa ritminin bir sistem olarak yeniden üretildiği bu unsurlar, Osmanlıda toplumsal düzeni belirleyen dinsel, liturjik uygulamalarla birlikte zaman-mekansal bir düzen oluştururlar. Hiçbir şekilde presizyon gerektirmeyen bu düzen bu nedenle rasyonalite dışı konular ve durumlar üretir. Osmanlı klasik sistemi bu ortamın bir parçasıdır. İkinci altbaşlık, temporal zaman-mekan kavrayışının ilişkilendiği ?Osmanlı klasik sistemi?ni ortaya koymayı hedeflemektedir. Bu anlamda ?kozmoloji, astronomi (ilm-i heyet), astroloji (ilm-i nücum)?, ?takvimsel bir ifade olarak `evâil, evâsıt, evâhir?, ?müneccimbaşılık ve müneccimler?, ?müneccimbaşı takvimleri?, ?zayiçe, eşref saat ve mimarlıkta eşref saat? ve ?muvakkitlik, muvakkitler, muvakkithaneler? bölümün konuyu inceleyeceği olgulardır. Bu örüntü Osmanlıda psikososyal yapının işleyişine dair bir görünüm sergilemesi bakımından başlı başına, modern önesi döneme dair bir tanım olarak değerlendirilmelidir. Üçüncü altbaşlık ile öngörülen ?Osmanlı'da Mekanik Saat? uygulamalarını teknolojik determinizm ve teleolojik anlatıların ötesinde değerlendirebilmek; toplumsal ve kültürel anlamda irdelemektir. ?Müneccimbaşı Takiyüddin'in Saat Konulu Kitabı ve Kurduğu Rasathane?, ?Osmanlı Ülkesinde Saat Yapımı? ve ?Saat Kuleleri? bu alt bölümün konuyu inceleyeceği olgulardır. Burada tartışılmak istenen modernitenin şeylere içkin olmayan, şeylerin teknolojik değerlerinin ötesinde kullanım değerleri, bir başka ifadeyle kültürel anlamda yeniden üretilmiş halleriyle anlamlı oluşlarıdır. Bu anlamda dördüncü altbaşlığı oluşturan ?Örnek Metinlerde Temporal Zaman-Mekan?, ikinci bölümün merkezini oluşturan sözkonusu `klasik düşünce yapısı ve sistemi' ile birlikte, dönemin temporal zaman-mekan kavrayışını ortaya koymayı amaçlayan ilk üç altbölümün içeriğini, 14. ve 18. yy.'lara ait metinler ve ifadeler aracılığıyla örneklendirerek değerlendirilmiştir. Burada gözlemlenen temporal zaman-mekan kavrayışının dönem metinlerinde olgu ve durumları kavramsallaştırmaya dolayısıyla bilgi üretmeye yarayan bir ?dil? oluşturduğudur.Osmanlı'da klasik ve temporal zaman-mekan kavramı ilişkisini ortaya koyan ikinci bölümün ardından, ?Temporal Zaman-Mekanın Aşınması? başlığı altında üçüncü bölüm ile amaçlanan gelenekselden moderne olan dönüşümde, temporal zaman-mekan kavrayışında yaşanan aşınmaları irdelemektir. Amaçlanan, sözkonusu aşınmanın modern dönem ile olan toplumsal ve kültürel ilişkisini ortaya koymaktır. ?Aşınmaya Dair Örnek Metinler? ve ?Aşınma? bölümün iki altbaşlığını oluşmaktadır. Bu nedenle ilk altbaşlığı oluşturan ?Aşınmaya Dair Örnek Metinler? bölümünde, aşınmayı gündemine taşıyan dönemin öne çıkan figürleri ve aşınmayı konulaştırdıkları metinleri incelenecektir. Ahmet Mithat, Adab-ı Muaşeret yahut Alafranga; Ahmet Rasim, Şehir Mektupları; H. Hamid, ?Şems-i Tarih-Zeval-i Saat?; Ahmet Samim, ?Vaktimizi Bilelim?; Falih Rıfkı Atay, Eski Saat, Ahmet Haşim, ?Müslüman Saati? ve Ahmet Hamdi Tanpınar, Saatleri Ayarlama Enstitüsü zaman-mekan kavrayışında yaşanan değişimin etkilerinin inceleneceği örnek metinlerdir. Değerlendirme bölümünde metinler birbiri ile ve konu ile ayrıca ilişkilendirileceklerdir. Ardından ikinci altbaşlığı oluşturan ?Aşınma? bölümünde, temporal zaman-mekan olgularında yaşanan değişimler ve modern soyut zaman kavrayışının oluşumu irdelenecektir. ?Hicri-kameri takvimin aşınması?, ?alaturka saatin aşınması?, ?gece-gün sınırının aşınması? bu alt bölümün içeriğini oluşturan döneme ait olgulardır.?Zaman-Mekan Kavrayışının Değişimi ve Kamusal Mekan? başlıklı dördüncü bölüm, Osmanlı-Türkiye dönüşüm sürecinde değişen toplumsallığın irdelenebilmesi için `kamusal mekan'ın ve `kamusal mekanda yaşanan değişim'in zaman-mekan kavrayışında yaşanan değişim ile ilişkilendirilerek değerlendirilmesini öngörmektedir. Bu genel çerçeve altında konu, `havagazı üretimi, Dolmabahçe Gazhanesi ve gece' odağında incelenecektir. Bu anlamda ?Havagazı Üretimi, Dolmabahçe Gazhanesi, Aydınlatma Deneyimi?, ?Modern Kentin Yeni Zamanı: Gece? ve ?Değerlendirme? bu bölümün konuyu irdeleyeceği altbaşlıklardır.?Zaman-Mekan Kavrayışının Değişimi ve Mimarlık? başlıklı beşinci bölüm, ilk dört bölümün irdelediği Osmanlı'da zaman-mekan kavrayışı ve kavrayışın değişimiyle karşılıklı olarak yaşanan toplumsal ve kültürel dönüşümleri daha özel bir aralıktan, mimarlık alanından incelemeyi öngörmektedir. Bu öngörü ile amaçlanan sözkonusu kavrayış ve yaşanan değişimin mimarlık alanıyla doğrudan ilişkisinin ortaya koyularak, mimarlık alanında yeni tartışma alanlarının açılmasıdır. Böylelikle bölüm klasik ve modern sosyokültürel yapıların mimarlık alanında farklı ilişkiler ürettiği önerisi üzerinden konuyu, ?Temporal Zaman-Mekan ve Mimarlık?, ?Temporal Zaman-Mekanın Aşınması ve Mimarlık? başlıkları altındaki iki altbölümde konuyu ele alacaktır.Araştırmanın ortaya koyduğu kurgu itibariyle, her bölüm kendi ve diğer bölümler içinde kullanılan aynı kavramlar eşliğinde değerlendirilerek ilişkilendirildiğinden bir tekil sonuç çıkarmayı hedeflememektedir. Bu anlamda çalışmanın altıncı ve son bölümünü oluşturan ?Sonuç? bölümü, tezin bütününde kullandığı kavram ve kuramların tezin farklı bölümlerinde öne çıkardıklarını bu kez bir arada değerlendirecektir. Öngörülen, 19. yy'dan geriye doğru uzanıldığında gözlemlenecek sofistikasyonlar ile 19. yy'dan itibaren sözkonusu olan kompleks, çoklu ve süratli oluşumların, Osmanlı'da değişen zaman-mekan kavrayışı ve uygulamaları ile olan doğrudan ilişkisinin ortaya koyulmasıdır. Klasik dünyanın sofistikasyonundan modern olanın kompleksitesine sıçramalı yayılan bu oluşumlarda zaman-mekan kavrayışı, Osmanlı'da gözlemlenecek toplumsallaşma biçimlerinde bir `bağ unsur' olarak ele alınacaktır. Bu bağlamda mimarlık, sözkonusu uygulamalara dair özelleşmiş bir aralık olarak konu ile ilgili derinlemesine bir gözlem ve irdeleme olanağı sunmaktadır. Böylelikle amaçlanan, zaman-mekan kavrayışı ve mimarlık ilişkisi üzerinden Osmanlı'da toplumsallaşmanın kendine özgü biçimlerinin tartışmaya açılmasıdır.
Özet (Çeviri)
This study proposes to inquire the change in the Ottoman space-time conception and its associations with architecture in the contextual phenomena of the classic and the modern. The purpose is to examine and expose the social and cultural processes that are peculiar to the Ottoman realm in relation to space-time conception and the architectural field to differentiate the `modern? generating in 19th and 20th centuries and the `classic? frame of mind and system that had been operative in 16th to 19th centuries.The study is comprised of an introduction, addressed as one surface survey of the topic in Ottoman classic and modern contexts, to present the literature relating to the definition of the problem that is followed by three consecutive chapters, which respectively discuss the problem with different propositions in their own scopes and a conclusion that reconfigures the exposed problematiques.The chapters are structured chronologically to discuss the problem beyond disciplinary and linear narratives with contradicting historical moments or `troubled? events that cannot be easily categorized periodically and that are conflicting with the generic narratives, to present the process.To develop the dissertation along specified lines of flight, the narrative will define two major partitions to utilize disciplinary academic records such as the archives, beaurocratic, literary resources and non-disciplinary popular records like memoirs, travel books and journals and the chapters will dwell on their intersection. Hence, each chapter will both enable to argue proposed problems respectively and to assess different associations or correspondences without any hierarchal arrangement.The first chapter presents the conceptual framework as an introduction to the dissertation. Hence, while the historicity and the theoretical position of the study is determined for the assessment of the study, conceptions that are utilized to construct the narrative can be traced so as to rise opportunities for further studies regarding the topic. In this sense, the chapter is treated as introductory which portrays the concepts of the dissertation to define Ottoman space-time practices and patterns of meaning that go beyond mechanical clock centred technological determinism, teleological explanations and horology narratives. Temporal space-time and modern space-time are such conceptions. Manifesting the cultural rhythms of their period?s space-time, both concept proposals define the focus of the dissertation. The proposed concepts show that it is not possible to assess whatever space-time practices are calculated with (sun, sand or the mechanical clock) depending on mere ?time?. They stand out to manifest other rhythms such as psycho-social and cultural ones. Hence, the proposition of a rhythmic order based on empirical observation of nature and especially skies to comprehend temporal space-time and a shift to a modern space-time which replaces nature with a new order is justified and posited.Constituting the framework in respect to the related literature and the scope pertaining to the objective and the extent of the dissertation, the second chapter discusses the temporal space-time concept as a socio-cultural construction within its epoch. `Temporal space-time conception?, `Ottoman classic system and time?, `Ottoman mechanical clocks? and `Temporal Space-time in Texts? comprise four subtopics of the second chapter andare arranged as to comprehend the psycho-social structure and the cultural rhythms of its space-time. The first subtopic studies `temporal time?, `units of temporal space-time?, `hicri-kameri takvim (exilic moon calendar)? and `alaturka saat (Ottoman clock)? to comprise the conception of temporal space-time. These ?components? that are based on empirical observation and tracking of nature to reproduce natural rhythms as a system, constitute a space-time order along with religious, liturgical practices identifying Ottoman society. Exempt of precision by no means, such order produces irrational issues and situations. The classic Ottoman system dwells in this order. The second subtopic intends to expose the `classic Ottoman system? in relation to temporal space-time. In this sense `cosmology (yevm), astrology (ilm-i nücum), astronomy (ilm-i heyet)?, `beaurocratic language and time: `evâil, evâsıt, evâhir?, `müneccimbaşılık ve müneccimler (chief astrologer and the astrologers), `müneccimbaşı takvimleri (chief astrologer calendars)?, `zayiçe (horoscope), eşref saat (auspicious moment) ve architectural eşref saat? and `muvakkitlik, muvakkithaneler? are phenomena to be studied. As they display the operations of the Ottoman psycho-social structure, these patterns should be assessed as definition of Ottoman pre-modernity. The third subtopic studies Ottoman mechanical clock practices as socio-cultural signs to go beyond technological determinism and teleological narratives. `Chief astrologer Takiyüddin?s clock book and the observatory he established?, `mechanical clock production in Ottoman lands? and `clock towers? are cases to be studied in this subtopic. The objective is to discuss that modernity is not inherent in things and the use value goes beyond technological values of things; in other words, things are simply meaningful when they are culturally reproduced. In this sense, `temporal space-time in texts? and `assessment? sections comprising the fourth and fifth subtopics aim to demonstrate the `classic mindset and system? that is central to the arguments in the chapter together with the conception of temporal space-time of the period by exemplifying and assessing texts and enunciations from 14th to 18th centuries that construct the content of the first three chapters. What is observed here is that the formation of a langue that conceptualizes events and situations and thus facilitating production of knowledge.The third chapter entitled `Disengagement of Temporal Space-time? aims to discuss the disengagement in temporal space-time conception occurring in the transformation from traditional to modern. The intention is to demonstrate the social and cultural relation of the disengagement with the modern period. `Exemplary Texts on Disengagement? and `Disengagement? are the two subtopics. The first subtopic, `Exemplary Texts on Disengagement? studies the figures that have taken disengagement as their agenda in their texts. Ahmet Mithat?s `Adab-ı Muaşeret yahut Alafranga (Forms of Politeness or the French Style)?, Ahmet Rasim?s `Şehir Mektupları (Urban Mail)?, H. Hamid?s `Şems-i Tarih - Zeval-i Saat (Dissolution of Time)?, Ahmet Samim?s `Vaktimizi Bilelim (Know Our Hour)?, Ahmet Haşim?s `Müslüman Saati (Muslim Clock)? and Ahmet Hamdi Tanpınar?s `Saatleri Ayarlama Enstitüsü (The Calibration Institute of Clocks)? are the exemplary texts to discuss the change in space-time conception. The assessment section associates the texts to each other and the topic. The second subtopic entitled `Disengagement? studies the changes in temporal space-time and the formation of modern abstract time. `Disengagement of exilic moon calendar?, `disengagement of Ottoman time?, `disengagement of day-night demarcation? are the cases of this subtopic.The fourth chapter entitled ?Change in Space-time Conception and Public Space? studies the ?public space? and ?the change in public space? in relation to the change in space-time conception to assess the social changes in the transformation from Ottoman to Turkey. In this sense, the issue is discussed focusing on ?production of lighting gas, Dolmabahçe gasworks and night?. ?Production of Lighting gas, Dolmabahçe Gasworks, Illumination Experience?, ?New Time of The Modern City: Night? and ?Assessment? are the subtopics.The Fifth chapter entitled `Change in Space-time Conception and Architecture? studies the social and cultural transformations reflecting the changes in Ottoman space-time conception discussed in previous chapters in a more specific scope, namely, architecture. Here, the objective is to demonstrate the direct relation of the changes in space-time conception and architecture to initiate new fields of debate. Hence, the chapter argues that classic and modern socio-cultural constructs generate differing impacts on architecture in subtopics named as `Temporal Space-time and Architecture?, `Disengagement of Temporal Space-time and Architecture?.As the narrative structure comprises successive chapters that are related to each other by using the same concepts distinctively, a singular conclusion is not the objective of the dissertation. In this sense, the `Conclusion?, which is the fifth and the final chapter of the dissertation, will sum up significant propositions within the chapters to make further assessment. The intention is to demonstrate the direct relation of changing space-time conceptions and practices with sophistications that can be traced back from the 19th century and complicated, multiple and rapid formations after the 19th century. The conception of space-time within the leaping shift from the classic sophistications to the extensive formations of the modern will be addressed as the nexus of Ottoman socialization practices. The field of architecture presents possibilities to profoundly survey and study the topic as a frame for such practices. Therefore, the objective is to discuss the particularities of Ottoman socialization practices in relation with the conception of space-time and architecture.
Benzer Tezler
- Customer loyalty in foreign language institutions: An empirical studying Turkey
Yabanci dil öğretim kurumlarında müşteri bağlılığı, Türkiye de ampirik bir araştırma
SANAZ TAHMASBY
Yüksek Lisans
İngilizce
2015
İşletmeİstanbul Aydın Üniversitesiİşletme (İngilizce) Ana Bilim Dalı
YRD. DOÇ. DR. TUĞBA ALTINTAŞ
- Osmanlı'da Daru'l-Kurra müessesi ve kıraat öğretimi
The Institution of Dar al-Qurra and the teaching of qıraa in the Ottoman
YUSUF ALEMDAR
- Batı Anadolu'daki kültürel çeşitliliğin geleneksel konut mimarisindeki değişime yansıması: 19. ve 20. yüzyıllarda Ayvalık
The reflection of the cultural variety in West Anatolia on the traditional housing architecture: Ayvalık in the 19th and 20th centuries
BİLGE YILDIRIM GÖNÜL
- On dokuzuncu yüzyıl Osmanlı edebiyatında su taşıtları ve kültür
Watercraft and culture in nineteenth-century Ottoman literature
AYŞE YİĞİT
Yüksek Lisans
Türkçe
2023
Türk Dili ve EdebiyatıNevşehir Hacı Bektaş Veli ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. GÜNİL ÖZLEM AYAYDIN CEBE