Geri Dön

Köroğlu Destanı'nda 'seyislik, sınçılık, sayapkerlik' ve günümüz Kırgızistan'ındaki uygulamaları

Көрoглу дастанындагы 'сынчылык, саяпкерлик' жана азыркы кыргызстанда практикада колдонулушу

  1. Tez No: 614388
  2. Yazar: ATİLLA ARABACI
  3. Danışmanlar: DR. ULANBEK ALİMOV
  4. Tez Türü: Yüksek Lisans
  5. Konular: Türk Dili ve Edebiyatı, Turkish Language and Literature
  6. Anahtar Kelimeler: Köroğlu Destanı, Tolubay Sınçı Destanı, sınçılık, sayapkerlik, seyislik, at taptoo kültürü
  7. Yıl: 2013
  8. Dil: Türkçe
  9. Üniversite: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
  10. Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
  11. Ana Bilim Dalı: Türkoloji Ana Bilim Dalı
  12. Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
  13. Sayfa Sayısı: 186

Özet

Dünya'nın var oluşundan itibaren toplumların oluşturduğu medeniyetlerin ve kültürlerin devamında, yayılmasında; ekonomik, sosyal, politik açılardan gelişmesinde birçok unsur etkili olmuştur. Bu unsurlardan biri de hayvanlardır. Dünya üzerinde yaşayan toplumların birçoğu bazı hayvanlara çok fazla değer vermişler, onlara özel anlamlar yükleyerek onları kutsal birer varlığa dönüştürmüşlerdir. Dünya üzerindeki en eski medeniyet ve kültürlerden birini oluşturan Türk topluluklarında da birçok hayvan değerli görülmüştür. Bu hayvanların içinde en değerli olanı hiç şüphesiz“at”tır. Türk toplulukları içinde at üzerine ve atın geçtiği birçok efsane, destan, atasözü, deyim kısacası anonim halk anlatıları; yazar ve şairler tarafından kaleme alınmış manzum ve mensur eserler bulunmaktadır. Bu eserlerden biri olan ve Orta Asya'nın bozkırlarından Anadolu'nun yeşilliklerine, Sibirya'nın karlı dağlarından güneyin çöllerine kadar çok geniş bir coğrafyada anlatılagelen Köroğlu Destanı; ortak kültürü paylaşan, bir ağacın dallarını oluşturan birçok akraba ve komşu toplum arasında yüzyıllardan beri dilden dile dolaşan kimine göre bir kahramanın kimine göre de bir eşkıyanın anlatısıdır. Zengin bir yapıya sahip olan bu anlatı; içerdiği mesajlarla, yansıttığı kültürel özelliklerle, hakkında yapılan çalışmalarla edebiyat dünyasının altın sayfalarında yerini almıştır. Bu çalışmamızda doğrudan Köroğlu Destanı üzerine bir değerlendirme yapmadan onun Anadolu, Azeri, Kazak, Kırım, Özbek, Türkmen, Uygur halkları arasında en çok anlatılan ve üzerinde bilimsel anlamda çalışılan varyantları ile Kırgız toplumu içinde dilden dile aktarılmış olan ve bu destanın epizodu sayılan Tolubay Sınçı Destanı'nı örneklem alarak destanda yer alan, kısaca at yetiştirme ve iyi attan anlama geleneği diyebileceğimiz ve folklorik bir motif olarak gördüğümüz“At taptoo”kültürü ile bu geleneğin temsilcileri olarak ifade edebileceğimiz“sınçı, sayapker, seyis v unsurlarını inceleyip edindiğimiz bilgilerin günümüz Kırgızistan'ındaki uygulamaları hakkında tespit ve değerlendirmelerde bulunmaktadır. Hazırladığımız çalışmanın oluşumunda kaynak taraması ve derleme çalışması olmak üzere iki yol izlenmiştir. Yaptığımız kaynak taramaları neticesince atla ilgili çeşitli alanlardaki ve Kırgızlar ile Anadolu Türklerindeki genel bilgiler tespit edilmiştir. Buna göre ele aldığımız anahtar kelimelerden biri olan ”sınçılık“ eski şaman kültüründeki şamanların bir nesneyi, insanı veya hayvanı sınayarak onun hakkında fikir beyan etmesi olarak tanımlanabilir. Sınçılığın Kırgız toplumu arasında bir yönden devamı olan, Farsça kökenli ve eski Kırgızcada ”zayapker“ diye geçen ”sayapker“ nitelikli kişiler; atı ”at taptoo“ kültürü adı verilen bir sistem içerisinde yetiştirerek onun her yönden en iyi at olmasını sağlayıp çeşitli ulusal at oyunlarında kullanılması için hazırlayan, Türkiye Türkçesinde ”at bakıcısı/seyis“ diye ifade ettiğimiz kişilerdir. Önceki dönemlerde yaşayan sınçıların sadece hayvandan anlama özelliğini alarak bunu daha da sınırlayıp sadece at konusunda ustalaşmış kişiler olarak tanımlayabileceğimiz Kırgızlardaki sayapker ile Anadolu'da yaşayan Türklerdeki seyislerin, incelediğimiz ve geleneksel özellik taşıyan ”At taptoo“ kültürünü uygulamalarında farklılıklar bulunmaktadır. Bu çalışma aynı zamanda bu farklılıkları tespit etmektedir. Hazırlanan bu tez; 2012 yılının aralık ve 2013 yılının ocak aylarında; belirlediğimiz kaynak kişilerle ve onların yaşadığı bölgelerde ”sınçılık, sayapkerlik, seyislik ve at taptoo kültürü"nün günümüz Kırgızistan'ındaki uygulamalarının derleme yöntemiyle tespitini yaparak modern çağın, en uzaktaki tabiatı bile etkilediği bugünlerde yok olma ihtimali olan bir geleneğin kayıt altına alınmasını, bununla beraber tespit ve değerlendirmelerimiz ile naçizane öneri niteliğindeki düşüncelerimizi içeren bir çalışmanın ürünüdür.

Özet (Çeviri)

Дүйнөнүн пайда болушунан бери коомдун маданиятынын уланышына жана жайылышына; экономикалык, социалдык, саясый жактан дагы өнүгүүсүнө бир топ элементтер таасирин тийгизген. Мына ушул элементтердин бирөө дагы жаныбарлар болгон. Дүйнөдө жашап кеткен көбүнчө коомдо кээ бир жаныбарларды абдан баркташкан, айрымдарына өзгөчө маани берип, аларды ыйык жаныбар катары көрүшкөн. Дүйнөдөгү эң байыркы манаданиятка ээ болгон Түрк коомунда дагы кээ бир жаныбарларды баркталган. Бул жаныбарлардын эң барктуусу ат болгон. Турк коомунда ат менен байланыштуу бир топ миф, дастан, макал-лакап, фразеологизм, кыскасы элдердин айткандары; жазуучу жана ырчылардын кара сөз жана ыр түрүндө жазылган чыгармалары дагы бар. Бул чыгармалардын бирөө Орто Азиянын боз талааларынан Анадолунун жашыл талаасына, Сибриянын кар баскан тоолорунан, түштүктүн чөлдөрүнө чейин камтыган“Көроглу”дастаны орток маданияты тааныткан, бир дарактын бутагындай бир топ тууган жана кошуна улуттар арасында кылымдардан бери тилден тилге өтүп келе жаткан дастан, кээ бирөөнө баатырдын кээ бирөөлөрүнө дагы каракчынын айткандары дешкен. өзүнүн көркөмдүүлүгү менен маданияттын өзгөчөлүктөрүн камтыган жана тиешелүү изилдөөнүн жыйынтыгында адабият дүйнөсүнүн алтын барактарында орун алган.“Көроглу”дастанынын Анадолу, азербайджан, казак, крым, узбек, туркмен, уйгур элдеринин арасында эң көп эл оозундан түшпөй келген жана илимий варианттары бар. Кыргыз элинде тилден тилге өтүп келген бул дастандын Толубай сынчы эпизоду бар. анда ат таптоо жана жакшы атты тандоо салты кездешет, фольклордук мотив катары“Ат таптоо”салты менен бул салтын таанытуучулары“сынчы, саяпкер, сейис”жөнүндө изилдеп топтогон vii маалыматтарыбызда азыркы күндө да кыргызстанда дагы эле эл арасында бар болгондугун тастыктайт. Адабияттарды анализдөө жана топтоону эки түрлүү жол менен жүргүздүк. Адабияттарды жыйналган анализдөө атка тиешелүү кыргыздар менен Анадолу Түрктөрүндөгү жалпы малыматтарды топтодук. Буга ылайык колго алган ачкыч сөздөрдөн бирөсү“сынчылык”эски шаман салтында бир нерсени, адамды жана жаныбарды сынап, кандай экендигин айтуу жөндөмдүүлүгү десек болот. Сынчылык кыргыз улутунда уланып, фарс тилинден келген эски кыргызчада“заяпкер”деп атаган“саяпкерлик”жөндөмү болгон кишилер, атты (“ат таптоо”салты) бир системада даярдап, аттын ар тараптан өнугүшүн жана улуттук оюндарга атайын даярдаган кишилерди туркчө“ат бакыжысы/сейис”деп атайбыз. Мурунку доордо жашаган сынчыларды жалгыз гана жаныбарларды таанып билүү өзгөчөлүгүнө ээ болуп жана ат боюнча мыкты билген кишилер деп таанып жана Кыргыздагы саяпкер менен Анадолуда жашаган Түрктөрдөгү сейистерди изилдегенибизде, салттык өзгөчөлукө ээ болгон“ат таптоо”салтынын айырмачылыктары табылды. Изилдөөбүздө ошол айырмачылыкты анализдеп, жыйынтыктап чыгарабыз. Даярдалган диссретациялык иш 2012-жылдын декабрь айы менен 2013-жылдын январь айларында; Иликтеген кишилер менен алардын жашаган аймактарында“сынчылык, саяпекрлик жана ат таптоо”салтынын жана учурдагы Кыргызстандагы буга тиешелүү маалыматтарды жыйноо жолу менен аныктап азыркы учурда жоголуп кетиши мүмкүн болгон бир салтты сактап калынышы жана аныкталган жыйынтык менен жөнөкөй сунуштарыбыз жана ой-пикирлерибизди камтыган иштин түшүмү. Ачкыч сөздөр: Ат,“Көроглу”дастаны,“Толубай сынчы”дастаны, сынчылык, саяпкерлик, сейислик, ат таптоо салты.

Benzer Tezler

  1. Tez No

    608810

    Köroğlu Destanı'nda örnekler ile Türkmen Türkçesindeki kip çekimleri ve yapıları -Eski Türkçe ile mukayeseli-

    The mood constructions and inflections in Turkmen Turkish with instance from Khoroly Epic -Comparison with Old Turkic-

    AYNA HALYLOVA

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    2018

    Türk Dili ve EdebiyatıEskişehir Osmangazi Üniversitesi

    Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. CAN ÖZGÜR

  2. Tez No

    308501

    Sovyetler Dönemi Azerbaycan sahası Köroğlu Destanı'nda etnografya ve toponimler

    Ethnography and toponyms of Soviet Period Azerbaijani field in Köroğlu Epic

    SADIG SADIGLI

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    2012

    Halk Bilimi (Folklor)Hacettepe Üniversitesi

    Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı

    YRD. DOÇ. DR. RABİA BAHAR AKARPINAR

  3. Tez No

    808838

    Türkmen Göroglı Destanı'nda müzikle ilgili kavram alanı

    The conceptual field of music in the Turkmen Koroghlu Epic

    OGULSADAP EYEBERDIYEVA

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    2022

    MüzikPamukkale Üniversitesi

    Çağdaş Türk Lehçeleri Ana Bilim Dalı

    DOÇ. DR. SONER SAĞLAM

  4. Tez No

    140099

    Köroğlu Destanı'nın Ayvaz Kolu

    Başlık çevirisi yok

    ASUMAN GÜNEŞ

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    2003

    Türk Dili ve EdebiyatıGazi Üniversitesi

    Türk Halk Edebiyatı Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. İSA ÖZKAN

  5. Tez No

    289620

    Kuvayi milliye ve Şeyh Bedreddin Destanı'nda halk edebiyatının dönüşümü

    The transformation of folk literature in Nâzim Hikmet's kuvâyi milliye and Şeyh Bedreddin Destanı

    HAZEL MELEK AKDİK

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    2011

    Türk Dili ve Edebiyatıİhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi

    Türk Edebiyatı Bölümü

    PROF. DR. TALAT HALMAN

Geri Dön