Чүй өрөөнүнүн этносаясий тарыхы (XVIII кылымдын экинчи жарымы – XIXC кылым-дын аягы)
Çüy bölgesinin etno─siyasi tarihi (XVIII yüz-yılın ikinci yarısı─XIX yüzyılın sonu)
- Tez No: 614705
- Danışmanlar: PROF. DR. DÖÖLÖTBEK SAPARALİYEV
- Tez Türü: Yüksek Lisans
- Konular: Tarih, History
- Anahtar Kelimeler: Rusya İmparatorluğu, Çüy bölgesi, Kırgız-Kazak ilişkileri, etno-siyasi tarih, idari yönetim
- Yıl: 2015
- Dil: Kırgızca
- Üniversite: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Tarih Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 213
Özet
Диссертациянын кыскача мазмуну Чүй өрөөнүнүн XVIII к. экинчи жарымы – XIX к. аягындагы татаал этносаясий тарыхын чагылдырат. Бул мезгилдердеги аталган аймактын этносаясий тарыхы биринчи кезекте архивдик булактардын, Чүй өрөөнүндөгү эл башчыларынын кыргыз (орток түрк) тилинде жазылган ар түрдүү каттары аркылуу изилденет. Мындан тышкары, буга чейин жазылып келген илимий адабияттардын, санжыралардын жана элдик оозеки чыгармалардын негизинде Чүй аймагынын жаңы доордогу саясий тарыхынын урунттуу учурлары каралат. Диссертациялык иштин эң негизги максаты жана мааниси, XVIII-XIX кк. кыргыз (орток түрк) тилинде жазылган каттарды окуп, транскрипциясын берүү, азыркы кыргыз тилине которуу жана тарыхый маанисин аныктоо болуп саналат. Эгерде Чүй өрөөнүндөгү эл башчыларынын XVIII к. экинчи жарымындагы—XIX к. аягындагы каттары окулуп, которула турган болсо, анда тарых илимине кыргыз таануу жана түрк элдеринин тарыхы боюнча жаңы тактоолор киргизилмекчи. Чүй өрөөнүндөгү кыргыздардын этносаясий тарыхы боюнча негизги архив-дик материалдардан тышкары, Ч. Валиханов, В. Радлов, В. Бартольд, А. Бернштам, Б. Жамгырчинов, А. Хасанов, С. Абрамзон, С. Аттокуров, К. Үсөнбаев, В. Плоских, А. Мокеев, Д. Сапаралиев, О. Каратаев, Ж. Алымбаев ж. б. авторлордун эмгектери-нен кеңири пайдаланылып, аларга тарыхый талдоо жасалды жана шилтемелер берилди. Магистрдик диссертация киришүүдөн, негизги төрт бөлүмдөн, корутундудан, колдонулган булактар менен адабияттардын тизмесинен, диссертациянын түрк тилиндеги түшүндүрмөсүнөн жана ар кыл тиркемелерден турат. Киришүүдө теманын максаты жана милдеттери, актуалдуулугу, изилдөөнүн хронологиялык чеги, негизги методологиялык маалыматтар берилди. Диссертациянын биринчи бөлүмү Чүй өрөөнүнүн этносаясий тарыхынын илимий негиздерин ачып берүүгө арналды. Ошондой эле теманын илимий негизин түзгөн архивдик жана оозеки булактарга талдоо жүргүзүлдү. Экинчи бөлүмдө Чүй өрөөнүнүн тарыхый-географиялык абалы, ээлеген аймагы, Чүй өрөөнүнүн байыркы доорлордон берки кыскача тарыхы берилди. Мындан сырткары, Чүй өрөөнүнүн байыркы мезгилден баштап Кыргызстандын тарыхында бир катар мамлекеттердин борбору болуп келгендиги жана географиялык өзгөчөлүктөрү көрсөтүлдү. Үчүнчү бөлүмдө Чүй кыргыздарынын ХVIII к. тартып ХIХ к. экинчи жарымына чейин сырттан келген жуңгарлардын (ойрот-калмактар), циндердин (маньчжур-кытайлар), казактардын хан, бий, султандарынын маал-маал жортуулдарынын мизин кайтарып, өздөрүнүн көз карандысыздыгын көздүн карегиндей сактап турушкандыгы белгиленди. Ата Журттун эгемендүүлүгү, бейпилдиги, элибиздин эркиндиги үчүн Чүй жергесинен чыккан нечендеген журт башчылары, баатырлар, эр-азаматтар күлгүндөй өмүрлөрүн кыйышты. Диссертациябызда ХVIII к. экинчи жарымы—ХIХ к. ортосу мезгилдериндеги чүй кыргыздарынын этносаясий тарыхы өзгөчө кыргыз-казак мамилелери, Кокон хандыгы жана Цин империясы менен тыгыз байланышта өнүккөндүгү тастыкталды. Төртүнчү бөлүмүндө тышкы душмандардын согуштук аракеттеринен, ошондой эле ички уруулар аралык чабыштардан алсызданган чүй кыргыздарынын ээлеген аймагы акырындап ХIХ к. 60-жж. баштап Россия империя-сынын колониясына айлангандыгы, колониалдык доордогу Чүй өрөөнүнүн этносаясий тарыхындагы ири өзгөрүүлөр, административдик башкаруу аппараты, жалпысынан алганда оторчулук доордун кыргыз элинин турмушуна тийгизген оң жана терс жактары изилденди. Ал эми диссертациялык иштин аягында Чүй өрөөнүнүн XVIII к. экинчи жарымынан XIX к. аягына чейинки мезгилдердеги аймактын этносаясий тарыхы тууралуу жалпылаштырылган жыйынтык чыгарыл-ды. Диссертациянын аягында ар түрдүү тиркемелерге да кеңири орун берилип, алар логикалык жактан жалпысынан төрт топко бөлүнүп каралды. Ачкыч сөздөр: Россия империясы, Чүй өрөөнү, кыргыз-казак мамилелери, этносаясий тарых, административдик башкаруу.
Özet (Çeviri)
Bu tez, Kırgızistan'ın Çüy Bölgesi'nin XVIII. yüzyılın ikinci yarısı ile XIX. yüzyılın sonuna kadarki dönem içindeki karışık etno-siyâsî tarihini anlatır. Çüy Bölgesi'nin bu yüzyıllardaki etno-siyasi tarihi ilk olarak arşiv belgeleri ve bu bölgenin ileri gelenlerinin Kırgız (Orta Türkçe, Çağatayca) Dili'nde yazılmış çeşitli mektupları ile incelenmiştir. Özellikle bu zamana kadar yazılmış ilmi eserlerden, şecerelerden, en sonunda halk ağzından konuyla ilgili bilgiler toplanarak araştırmaya alınmıştır. Aynı zamanda yüksek lisans tezimizin diğer önemi de, XVIII-XIX yüzyıllara ait Çüy Kırgızları'nın ve bu bölgeyi vatan olarak görmüş veya eskiden burada yaşamış diğer milletlerin siyasi tarihinin önemli dönüm noktalarını göstermektir. Yüksek lisans tezinin ana içeriği ve temel amacı, XVIII-XIX yüzyıllarda yazılmış yerli kaynakları ve mektupları bulmak, okumak, transkripsiyonunu vermek ve şimdiki Kırgız Türkçesi'ne çevirmek idi. Eğer Kırgızca yazılmış mektuplar, arşiv belgeleri, çeşitli eski yazılar bulunursa, bununla biz yakın dönemе ait Kırgız halkının etno-siyasi tarihinin önce hiç ele alınmamış, «bilinmeyen sayfalarını» aydınlatmış olacağız diye düşünüyoruz. Temel arşiv kaynaklarına dayanarak Çüy Bölgesi'nin yukarıda zikrettiğimiz devirlerdeki etnik ve siyasi tarihini yansıtan bu çalışmayı hazırlarken Ç.Valihanov, W. Barthold, W. Radloff, S. Abramzon, A. Bernştam, B. Camgırçinov, A. Hasanov, S. Attokurov, K. Usenbayev, A. Mokeyev, D. Saparaliyev, C. Alymbayev, O. Karatayev ve diğer yazarların eserleri kullanıldı. Zikrettiğimiz yazarlar ve seyyahlar sadece Çüy Bölgesi'nin ve Kırgızistan'ın tarihini değil, Merkezî Asya'nın tarihini de incelemeye almışlardır. Tezimizde özellikle Çüy Bölgesi'nin XVIII-XIX yüzyıllardaki tarihi Kırgızistan ve dünya tarihinin sadece bir parçası olduğunu göstermeye çalışılmıştır. Elinizdeki yüksek lisans tezi“Giriş”ten başlayarak dört ana bölümden ve“Sonuç”,“Kullandılan kaynaklar ve eserler”,“Özet”,“Ekler”gibi kısımlardan oluşur. Giriş bölümünde araştırma konusunun tanımı ve önemi anlatılmakta, genel çerçeve çizilmekte ve temel metodolojik bilgiler verilmektedir. İlk bölümde Çüy Bölgesi'nin tarihinin araştırılmasının ana hatları, bu zamana kadar yapılmış çalışmalar ele alındı. İkinci bölümde Çüy Bölgesi'nin tarihi ve cografi konumu, bu toprakların ilkçağlardan XVIII. yüzyılın ortasına kadarki siyasi tarihi anlatıldı. Üçüncü bölümde ise Çüy Kırgızları'nın XVIII. yüzyılın ikinci yarısından XIX. yüzyılın ortalarına kadar dış düşmanlar Kalmuklar (Oyratlar, Cungarlar), Çinliler (Mançurlar, Hıtaylar), Kazak sultanlarının saldırılarına uğradıkları, fakat bütün bu 8 düşmanları binbir güçlükle yendikleri ve anavatanlarından uzaklaştırdıkları anlatılır. Çüy Kırgızları Rus işgaline kadar dış düşmanlardan bağımsızlığını koruyabilmişlerdir. Bu çalışmamızda Çüy Kırgızları'nın tarihi XVIII. yüzyılın ikinci yarısı-XIX. yüzyılın 60. yıllarına dek siyasi tarihi Kırgız-Kazak ilişkilerinin, Hokand Hanlığı ve Çin İmparatorluğu'nun saldırılarının devrini teşkil ettiğini göstermeye çalıştık. XIX. asrın birinci yarısından başlayarak yeni ve kuvvetli bir düşman olan Rusya İmparatorluğu yavaş yavaş Türkistan'a döğru ilerlemeye başlamıştır. Dördüncü ve sonuncu bölümde ise dış saldırılarda ve kabileler arası kavgalarda gücünü kaybeden Çüy Kırgızları'nın toprakları XIX. yüzyılın 60-lı yıllarında Rus hakimiyetine girdikleri, Kırgızların bağımsızlığını kaybettikleri, sömürgecilik devrinin başlaması, yeni Rus idari sisteminin gelişmesi, vergilerin gün geçtikçe artması, sömürgecilik siyasetinin Kırgız toplumuna verdiği artı ve eksikleri araştırmaya alınmıştır. Bundan sonra konunun ana hatlarını anlatan ve sonuçlayan genel Sonuçlar'a varılmıştır. Araştırma tezinin sonunda konuyu kolay anlayabilmemize imkan sağlayacak çeşitli Ekler'e de geniş yer verilerek, onlar kendi aralarında mantıklı olarak birbirine bağlı dört ayrı ayrı bölümlere bölünmüştür.
Benzer Tezler
- Чу суусунун курамын статистикалык изилдөө жана экологиялык баалоо
Çu nehrinin su kimyasal özelliklerinin çevresel değerlendirilmesi
ALİPOVA BEGAİM
Yüksek Lisans
Kırgızca
2015
Kimya MühendisliğiKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiPROF. DR. KANATBEK KOCOBAEV
- Чүй облусунун жер фондусунун өзгөрүүсүн гис технологиясын колдонуу менен баалоо
Gis teknolojilerini kullanarak Chui bölgesinin arazi fonundaki değişikliklerin analizi.
AYCANA MAKSATBEKOVA
Yüksek Lisans
Kırgızca
2022
Çevre MühendisliğiKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiÇevre Mühendisliği Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. NURZAT TOTUBAEVA
- Чүй ойдуңунун чыгыш жагындагы кыртыш сууларынын корголуу даражасын аныктоо жана экологиялык баалоо
Çüy vadisinin doğu bölgesindeki yeraltı sularının korunum derecesinin tayini ve çevresel değerlendirilmesi
İZAKOV CANARBERK
Yüksek Lisans
Kırgızca
2010
Çevre MühendisliğiKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiÇevre Mühendisliği Ana Bilim Dalı
PROF. DR. ZARLIK MAYMEKOV
- Domates güvesi [Tuta absoluta (Meyrick) (Lepidoptera: gelechııdae)]'nin Çuy bölgesi domates yetiştirme alanlarında popülasyon dinamiğinin belirlenmesi
Чүй облусунун помидор өндүрүштүк аймактарында томат күбөсүнүн (Tuta absoluta (Meyrick) (Lepidoptera: gelechiidae) популяциясын аныктоо
ABDIGANI ABDIGAPAROV
Yüksek Lisans
Türkçe
2019
ZiraatKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiBitki Koruma Ana Bilim Dalı
PROF. DR. HÜSEYİN GÖÇMEN
- Кыргызстандын чүй аймагында өндүрүлгөн бээ сүтүнүн жана кымыздын касиеттерин изилдөө
Kırgızistanın Çüy bölgesinde üretilen kısrak sütünün ve kımızın özelliklerinin araştırılması
AYÇÜRÖK MACİTOVA
Doktora
Kırgızca
2016
Gıda MühendisliğiKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiGıda Mühendisliği Ana Bilim Dalı
PROF. DR. ASILBEK KULMIRZAEV