Seyahatnamelere göre Yedisu bölgesindeki kazak ve Kırgızların sosyal yapısı (1854-1917)
Başlık çevirisi mevcut değil.
- Tez No: 615398
- Danışmanlar: PROF. DR. İLHAN ŞAHİN
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Tarih, History
- Anahtar Kelimeler: Yedisu, Kazak, Kırgız, Çarlık Rusya, sosyal tarih, idari tarih, ekonomik tarih, kültürel tarih
- Yıl: 2008
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Tarih Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 189
Özet
Yedisu, Merkezî Asya bozkırlarının içinde sulak ve verimli bir bölge özelliğinde olmasından tarih boyunca göçebe Türk halklarının birbiri ardınca toplandığı önemli ve gözde yerlerden biriydi. Tarihî süreç içerisinde Sakalardan başlayarak Usunlar, Göktürkler, Türgişler, Karluklar, Karahanlılar, Kırgızlar ve Kazaklar gibi çok çeşitli göçebe halkların bu bölgeyi yurt tutması, Yedisu bölgesinin göçebeler bakımından taşıdığı önemi göstermektedir. Yedisu bölgesinin göçebelere sunduğu geniş ekonomik imkânlar sebebiyle zaman içerisinde burada önemli bir nüfus yoğunluğu oluştuğu söylenebilir. Bölgenin diğer bir özelliği, Tarım Havzası ile Maveraünnehir arasında, diğer bir ifade ile ticaretin geliştiği iki bölge arasındaki yol üzerinde olması ve bu anlamda bir kavşak noktasında bulunmasıdır. Bu sebeple, Yedisu bölgesinde baskın kültür ve hayat şekli olan hayvancılığa dayalı göçebeliğin yanısıra tarihi süreç içerisinde ticaretin de geliştiği ve Yedisu halkının tarıma yabancı olmadığı da anlaşılmaktadır. Ancak, bölge halkı her zaman için hayvancılığı tarıma üstün tutmuş ve bu yolla hayatını devam ettirmiştir. Yedisu'da görülen hayvancılığa bağlı göçebe hayat tarzı, bütün Merkezî Asya bozkırlarında yayılmış olup, çok geniş bir coğrafyada ortak bir kültürün oluşmasında etkili olmuştur. Bu ortak kültür çerçevesinde Kazak ve Kırgızlar, her ne kadar bugün ayrı ülkelere sahip olsalar da tarih boyunca bir arada yaşamışlar ve yabancılar tarafından çoğu defa benzer bir halk olarak telakki edilmişlerdir. 19. yüzyılın ikinci yarısında bölge Çarlık Rusyası idaresine geçtiği zaman yeni idare, sosyal yapılarında birçok ortak özellik bulunması sebebiyle bölgedeki Kazaklar ile Kırgızları bir arada toplayacak düzenleme içine gitmiş ve Yedisu Vilâyetini oluşturmuştur. 1854'te Vernıy adıyla kale kurulması, Rusların Yedisu bölgesine hâkimiyetinin bir göstergesi olarak nitelendirilebilir. Bu tarihten itibaren gerek bölgedeki Rus idaresi gerekse göçmenlerin bölgeye akması neticesinde bölge halkının yaşayışında önemli değişiklikler meydana gelmeye başlamıştır. Yerleşik kültüre dayanan yeni bir idarenin bölgeye hâkim olması, öncelikle bölge halkının göçebeliğe dayalı idarî ve sosyal yapısında bir takım değişikliklere yol açmıştır. Diğer yandan bölgeye dışarıdan göçmenlerin yerleşmeleri, yeni bir ekonomik durum meydana getirmiştir. Bu bağlamda bölge halkını teşkil eden göçebe Kazak ve Kırgızların hayvancılığa dayalı temelli ekonomilerinde çeşitli çözülmeler olması sonucunu doğurmuştur. Bölge halkının göçebe hayvancılıkla iç içe olan kültürü, Rus idaresi ve göçünden etkilenen diğer bir değer olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu sebeple Rus Çarlığının bölgeye hâkim olmasıyla Yedisu Kazak ve Kırgızlarının sosyo-kültürel yapısı köklü bir değişim sürecine girmiştir. 19. yüzyılda Yedisu bölgesinin Rus hâkimiyeti altına girmesi, birçok değişimin meydana gelmesi, dış dünyanın bölgeye olan ilgisinin artması ve bunun sonucu vi olarak bölgeye birçok seyyahın gelmesi dikkati çekmektedir. Özellikle Çarlık Rusyası ve Batı ülkelerinden gelen seyyahlar, bölge hakkında kendi bakış açıları çerçevesinde değerli bilgiler bırakmışlardır. Söz konusu seyyahların tuttuğu notlar sayesinde sözlü edebiyat geleneğine sahip olan Kazak ve Kırgızların geleneksel yaşayışı hakkında bugün birçok bilgiye ulaşmak mümkündür. Ancak seyyahların da her birinin kendi yetiştikleri kültür ortamının etkisiyle çok farklı, hatta zaman zaman birbiriyle çelişen bakış açılarının bulunduğunu ve çoğunlukla değişik önem ve vurgu noktalarına sahip olduklarını belirtmek yerinde olacaktır. Bu sebeple bir yandan seyyahların gözünden bölge halkının yaşadığı değişim incelenirken, diğer yandan da seyyahların bakış açıları hakkında bir fikir sahibi olmak gerekir. Belirtilen bu hususlar çerçevesinde, Yedisu bölgesindeki Kazak ve Kırgızların geleneksel idarî ve sosyal yapıları ile Rus idaresinden sonra meydana gelen değişimler incelenmiştir. Bunun yanısıra, bölge halkının göçebe hayvancılığa dayalı iktisadî faaliyetleri ve kültürü ile Rus idaresi dolayısıyla bu alanlarda oluşan dönüşümler üzerinde durulmuştur. Bölge halkının geleneksel sosyal yapısı ve bu yapıdaki değişimler, 1854-1917 yılları arasında bölgeye gelen seyyahlarının gözlemlerinden, rapor ve istatistikî verilerden karşılaştırmalı olarak incelenmeye çalışılmıştır.
Özet (Çeviri)
болгон жана тарых боюнча көчмөн түрк калктары топтолгон маанилүү аймактардан бири болгон. Тарыхый процесс ичинде сактардан тартып усундар, көк түрктөр, түргөштөр, карлуктар, караханийлер, кыргыз жана казактар сыяктуу ар түрдүү көчмөн калктардын бул аймакты мекендөөсү Жетисуу аймагынын көчмөндөр үчүн маанилүү экендигин айгинелейт. Бул аймактын башка бир өзгөчөлүгү болсо Тарым бассейни менен Мавераннахр арасында болгондугу, башкача айтканда соода тармагы өнүккөн эки аймактын боюнда жана маанилүү кесишүүдө жайгашкандыгы эле. Ушул себептерден Жетисуу аймагындагы көчмөндөрдүн негизги маданият жана жашоо образы мал чарбачылыгындан сырткары сооданын да өнүгүүсү жана дыйканчылык менен дагы алек болгондору көрүлүүдө. Ошондой болсо дагы, бул аймактын тургундарынын тиричилигинин негизги бөлүгүн мал чарбачылыгы түзгөн. Жетисуудагы мал чарбачылыгы бул аймактын орток маданиятынын негизделишине өбөлгө түзгөн. Бүгүнкү күндө казактар менен кыргыздар өзүнчө мамлекеттерге ээ болсо дагы мурунку убактарда бир чөйрөдө жашашкан жана чет өлкөлүктөр тарабынан окшош калк катары кабыл алынышкан. 19-кылымдын экинчи жарымында бул аймак орус падышачылыгынын башкаруусуна өткөндө башкаруу системасында, социалдык түзүлүштөрүндө көптөгөн орток өзгөчөлүктөрдүн болушуна байланыштуу аймактагы казактар менен кыргыздарды бир жерге топтоп, Жетисуу областын түзгөн. 1854-жылы Верный чебинин курулушун орустардын Жетисуу өрөөнүндөгү башкаруусунун далили катары белгилесек болот. Бул убактан баштап аймактагы орус башкаруусунун жана көчмөндөрдүн аймакты көздөй келишинин натыйжасында Жетисууда маанилүү өзгөрүүлөр пайда боло баштаган. Отурукташкан маданиятка таянган жаңы бир башкаруучулуктун эгемен болушу аймактагы көчмөн элдин башкаруу жана социалдык түзүлүшүнө бир катар жаңы өзгөрүүлөрдү алып келген. Экинчи жагынан өрөөнгө сырттан келген көчмөндөрдүн отурукташуусу жаңы экономикалык абалдын пайда болуусуна өбөлгө түзгөн. Жергиликтүү көчмөн калктын мал чарбачылыгы менен тыгыз байланышта болгон маданияты орус башкаруусунун жана көчүнүн таасири менен жаңы бир наркка ээ болду. Орус падышачылыгынын өрөөндөгү башкаруусуна байланыштуу Жетисуу казак жана кыргыздардын социалдык, маданий түзүлүшүндө терең өзгөрүү процесси башталган. viii 19-кылымда Жетисуу өрөөнүнүн орус башкаруусуна кирүүсү, көптөгөн өзгөрүүнүн пайда болуусу менен сырткы чөйрөнүн аймакка болгон кызыгуусунун артуусу жана көптөгөн саякатчылардын келүүсү байкалган. Өзгөчө орус падышачылыгындан жана Батыш өлкөлөрүндөн келген саякатчылар өздөрүнүн көз караштарынын чегинде аймак тууралуу баалуу маалыматтарды калтырышкан. Бул саякатчылыр тарабынан жазылган жазуулардын жардамы менен оозеки адабиятка ээ болгон казак менен кыргыздардын үрп-адаты тууралуу көптөгөн маалымат алуу мүмкүн. Бирок саякатчыларга таандык маданий чөйрөнүн таасиринин негизинде кээ бир учурларда бир-бирине карама-каршы көз-караштардын, басымдардын болгондугун белгилей кетүү зарыл. Жогоруда белгиленген маселелер тегерегинде Жетисуу өрөөнүндө казак менен кыргыздардын башкаруу жана социалдык түзүлүшү менен орус башкаруусундан кийин пайда болгон өзгөрүүлөр изилденген. Мындан сырткары, аймактын көчмөн калкынын мал чарбачылыгынын негизиндеги экономикалык иш-чаралары жана маданияты менен орус башкаруусу аркылуу бул тармактарда пайда болгон өзгөрүүлөр каралган. Аймак калкынын мурунку социалдык түзүлүшү жана бул түзүлүштөгү өзгөрүүлөр 1854-1917 жылдар аралыгында өрөөнгө келген саякатчылардын байкоолорундан, отчет жана статистикалык маалыматтарды салыштыруу жолу менен изилденген. Ачкыч сөздөр: Жетисуу, казак, кыргыз, орус падышалыгы, социалдык тарых, административдик тарых, экономикалык тарых, маданий тарых
Benzer Tezler
- Seyahatnamelere göre XVII. yüzyılda Karadeniz çevresinde günlük hayat
Daily life around the Black Sea region in the XVIIth century according to seyahatnames
ELİF EVRİM ŞENCAN
- Seyahatnamelere göre Ortaçağ'da Batı Anadolu
Western Anatolia in the medi̇eval peri̇od accordi̇ng to iti̇nerari̇es
MUHAMMEDALİ BUDAK
- Seyahatnamelere göre Moğollar ve Katolik dünyası: Dini idealler ve politik kaygılar
The Mongols and the Catholic world according to travel books: Religious ideals and political concerns
MURAT TURAL
- Seyahatnamelere göre Selçuklu ve Beylikler devrinde sosyo-kültürel hayat (XIII.-XIV. yüzyıl)
Socio-cultural life in the period of Seljuks and principalities according to travelbooks (XIII.-XIV. Century)
HURİ MELEK CEBECİ
