Кыргыз философиясындагы убакыт маселеси
Kırgız felsefesinde zaman problemi
- Tez No: 823273
- Danışmanlar: PROF. DR. CAMGIRBEK BÖKÖŞOV
- Tez Türü: Yüksek Lisans
- Konular: Felsefe, Philosophy
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2023
- Dil: Kırgızca
- Üniversite: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Felsefe Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 117
Özet
Кыргыз философиясы көп кылымдарды камтыган бай тарыхка ээ. Убакыт – кыргыз философиясында мезгилдин табияты, анын адамга, коомго тийгизген таасирин чагылдырган негизги темалардын бири. Кыргыз философиясында мезгил ар кандай көз караштан каралып, ар кандай багыттар боюнча ар түрдүү жоромолдорго ээ болушу табигый көрүнүш. Кыргыздын салттуу маданиятында убакыттын циклдик мүнөзү жөнүндө түшүнүк бар. Бул көз карашка ылайык, убакыт циклүү түрдө өтөт жана ар бир цикл түбөлүккө кайталанат. Бул бардык нерселердин түбөлүктүүлүгү ишенимине негизделген дүйнөтаанымды чагылдырат. Ошондой эле кыргыз философиясында убакыт маданияттын, тарыхтын жана улуттук көз караштын контекстинде карала тургандыгы маалым. Кыргыздардын дүйнөтаанымындагы убакыт түшүнүгү жаратылыш, жашоонун циклдик мүнөзү жана руханий аспектилери менен тыгыз байланышта. Кыргыз элинин философиясында, дүйнөтаанымында мезгил өзгөчө мааниге ээ. Биринчиден, тээ илгертен көчмөн турмуш кечирип, экинчиден табият менен жуурулушуп жашагандыктан убакыт жана мейкиндик кыргыздар үчүн ар дайым баалуу, маанилүү болуп келген. Кыргыз философиясы менен маданияты тарыхый өнүгүүдө терең тамыр жайып, мезгил жөнүндөгү кайталангыс идеяларды камтыйт. Кыргыздар бай тарыхы, маданияты бар эл болгондуктан, алардын мезгил түшүнүгү жашоо-турмушу, каада-салты, ишеними менен тыгыз байланышта. Белгилей кетсек, кыргыз философиясы бир тектүү эмес жана конкреттүү философиялык агымдарга жана ойчулдарга жараша өзгөрүп турушу мүмкүн. Анткен менен убакыт кыргыз философиясында негизги орунду ээлеп келе жаткан жана бул маданияттын дүйнөтаанымын жакшыраак түшүнүүгө жардам берген маанилүү түшүнүк бойдон калууда. Кошумчалай кетсек, кыргыздардын фольклордук бай мурасы бар, анда мезгил, анын сырдуулугу туурасында көп айтылат. Мындай окуяларда убакыт айрым тарбиялык жана философиялык сабактарды берүүгө жардам берген мифтик жандыктар же символдор катары көрсөтүлүшү мүмкүн. Дегеле кыргыздардын дүйнөтаанымында мезгилдин табият, каада-салт, коомдук турмуш менен терең байланышы бар. Алар муну өз маданиятынын ажырагыс бөлүгү катары карашат жана анын табигый ритмдери жана циклдери менен гармонияда жашоого умтулушат. Жаңы гана изилденип баштаган кыргыз философиясын ар тараптан карап, ачып берүү зарылдыгы учурдун талабы болуп турат. Ачкыч сөздөр: Убакыт, кыргыз философиясы, мейкиндик, түбөлүктүүлүк.
Özet (Çeviri)
Zaman, insan varlığının ve bilincinin ayrılmaz bir parçasıdır, herhangi bir insanın dünya resminin temel parametrelerinden biridir ve bu nedenle diline ve kültürüne yansır. Bu nedenle, zaman kategorisi, bir kişinin dilsel bilincinin evrensel kavramlarını ifade eder ve belirli bir insanın dünyasının dilsel bir resmini oluşturmanın ana bileşeni olarak hizmet eder. Bu kategorinin evrenselliği, bir kişinin dilsel bilincinde oluşan zamanla ilgili fikirlerin ulusal özgünlüğünü ortadan kaldırmaz, zaman, her etnik grubun dünyasının dilsel resminde yerini alır. İnsan için zaman, geçmiş, şimdi ve gelecek algısını yansıtan soyut bir kavramdır. Bu kavram, olayların akışı, anların sırası ve çevredeki dünyada meydana gelen değişikliklerle ilgilidir. Bir kişi için zamanın birkaç yönü vardır. Birincisi, saniye, dakika, saat vb. ile ölçülen nesnel zaman vardır. Bu zaman, insanların faaliyetlerini koordine etmek, programları düzenlemek, planlamak vb. için kullanılır, harcanır. Bununla birlikte, her bireyin deneyimlediği şekliyle öznel zaman, nesnel zamandan farklı olabilir. İlginç bir şeyle meşgulken veya hoş bir arkadaşla meşgulken, zaman farkında olmadan hızla uçup gidebilir. Öte yandan, sıkıcı veya tatsız bir durumda zaman yavaş yavaş ilerleyebilir. Zamanın duygusal ve psikolojik bir kısmı da vardır. Yeterli zaman olmadığını veya zamanın çok hızlı geçtiğini hissedebiliriz. Zamanı“kaybetme”duygusu rahatsız edici olabilir ve zaman yönetimi, hayatınızı etkili bir şekilde yönetmek için önemli bir beceridir. Bu nedenle, bir kişi için zaman, duygusal ve psikolojik durumların yanı sıra nesnel ve öznel yönleri içerir. Bu, her insanın kendine göre algıladığı ve değerlendirdiği karmaşık bir kavramdır. Toplumsal bilinç biçimlerinden biri olan Kırgız halkının felsefi düşüncesi, eski çağlardan günümüze uzun bir yol etmiştir. Diğer bir deyişle, tarih açısından Kırgızlar için zaman“yeryüzünün oluşmasıyla”başlar.Kırgızcada zaman ve mekan bir bütün olarak ele alınmıştır. Mekan Kırgızların göçebe hayatı, hayvanları için uygun otlak arayışıyla bağlantılıdır. Bu nedenle mekan, göçebeler için özel bir karaktere sahiptir. Geleneksel dünya görüşümüzün temel evrenselleri, mekan ve zamanın kutsal merkezi kavramlarıdır. Göçebelerin ulusal dünya görüşlerinde zaman ve mekan birbirinden ayrı değil bir bütün olarak ele alınmıştır. Kırgız atalarının gözlemlenen ve kabul edilen dünyaya duygusal yakınlığı, bu varoluşla, zaman, mekan, insanın iç dünyası, varoluşun bilinçli başlangıcı anlayışında ifadesini bulmuştur. Bahsedilmesi gereken bir diğer husus da hayvancılık ve tarım süreçlerinde nitelik ve nicelik kavramlarının aynı anda oluştuğudur. Bu, Kırgız soyunda birleşik bir sembolik sistem olduğunu göstermektedir. Basit saymadan başlayarak, sayının ana alt kategorileri sayı, ölçü, boyut, yapı vb. oluşmaya başladı. Bu nedenle sayının ontolojik özellikleri her zaman mekan ve zaman olmuştur. Zaman, ister bilimde olsun, ister felsefede, her zaman mekanla birlikte düşünülür, bu iki kavram hep birlikte, birbirinden ayrılamaz ve iç içe geçmiş olarak ele alınır. Birinin anıldığı yerde diğerinin de adı geçer ve birinin olduğu yerde diğeri de vardır. Yani birbirleri olmadan ikisinin de anlamını tam olarak ortaya çıkarmak mümkün değildir. Bunun bir diğer nedeni de ikisine de yan yana baktığımızda bile henüz kesin bir sonucun ortaya çıkmadığını hepimiz biliyoruz. Dolayısıyla bu iki kavramı birbirinden ayırmanın ne kadar doğru olduğunu görebiliriz. Kırgız dünya görüşünde her şeyin zamanı gelince olması hayırlı olur düşüncesi vardır. Başka bir deyişle, iyi ya da kötü, mutlu ya da üzücü, her şeyin olması gerektiği zamanda olması makul kabul edilir. Örneğin, günlük hayatta sıklıkla“vakti gelince, zamanı geldiğinde”şeklinde kullanılır. Bu nedenle, ne kadar acele etsek de endişelensek de, olacakları ne hızlandırabiliriz ne de yavaşlatabiliriz. Bir yandan, zaman kaderimizden ayrılamaz. Çünkü“kaderden kaçamazsın”ve“alına ne yazıldıysa, onu görürsün”derler bu doğrudan zamanla ilgilidir. Basit bir örnek, güneş doğmadan önce güneşin batması mümkün değildir, yani“güneş batmadan güneş doğmaz”. Bu açıdan bakıldığında, zaman dünyanın düzenliliğidir. Zaman, doğanın bir düzenliliğidir. Pek çok ilginç şeyle dolu ve zaman bilmeden akıp giden modern çağda, herkesin istekleri taşkın, akıl almaz bir belirsizlik düzeyine saplanıp kalmış, her hareket ve duygu, soruya aldırış etmeden zaman kazanmaya odaklanmış durumda. Zamanın ne olduğu, olasılıklar dünyasındaki düşünce krizini hızlandırıyor. Elbette herkes kendi yolunda özgürdür. Ama gerçekten özgür mü yoksa bu özgürlük dış güçler tarafından mı dayatılıyor? Günümüzde zamana değer verilmiyor ve çoğu zaman önem verilmiyor. Günümüzün modern insanı her zaman acele içindedir ve zamandan tasarruf etmeye çalışır, ancak kazanılan zamanı yeniden tüketme telaşı içindedir. Zaman kavramının, günümüzde bir araştırma nesnesi haline gelmesi gereken gerçek meselelerin sayısını tamamladığını düşünüyoruz. Bu nedenle dünya felsefesinde zaman çalışmasına dayalı olarak artık Kırgız halkının felsefi anlamını ve dünya görüşündeki yerini araştırma ve tespit etme zamanının geldiğini söyleyebiliriz. Bu çalışmada zaman kavramı felsefi bir problem olarak ele alınmıştır. İlk bölüm, dünya felsefe tarihinde zamanın incelenmesine ve çeşitli felsefi sistemlerdeki rolüne ayrılmıştır. Burada zamanın karmaşık ve çok yönlü bir kavram olduğu ve felsefi yöne bağlı olarak farklı yorumları olduğu not edildi. Zamanın incelenmesi, dünya felsefe tarihinde önemli bir konudur. Pek çok filozof, zamanın doğasına ve onun hayatımızdaki rolüne ve dünyayı anlamamıza odaklandı. Zamana yönelik felsefi yaklaşımın tarihsel süreçte nasıl değiştiğine dönelim. İlk insanların dünyasının tasvirinde zaman döngüsel görünüyordu ve ilkel kabilelerin neredeyse hiç zaman duygusu yoktu. Onlara göre istikrar ve istikrar gibi faktörlerin değişim ve süreden daha önemli olduğunu söyleyebiliriz. Zamanın doğası üzerine düşünmeye başlayan filozofların başında antik çağın büyük düşünürü Platon gelmektedir.“Timaeus”adlı incelemesinde zamanı,“göklerle birlikte ortaya çıkan”sonsuzluğun hareketli bir görüntüsü olarak tanımladı.“Timaeus”incelemesinde, kavramı, filozofun sonsuzluk özelliğini - tanrıların değişmez ve taşınmaz dünyası - koyduğu dinamik dünyanın kusurlu ve aşağılığının kanıtı olarak yorumladı. Böylece zaman, eksiklik ve kusurluluk anını ortaya çıkarır (asla zaman yoktur)1. Platon'un fikirlerini detaylandıran Aristoteles, zamanı geçmiş ve gelecekle ilgili bir hareket ölçüsü olarak tanımladı.“Fizik”adlı eserinde yer alan bu formülasyon, doğa bilimlerinin zaman algısının çıkış noktası olmuş ve anlayışın temellerini atmıştır. Aristoteles geçmiş, şimdi ve gelecek kavramlarını içeren karmaşık bir zamansal kategoriler sistemi geliştirdi. Ayrıca zamanı, şeylerin hareketi ve değişimi ile ilişkilendirdi2. Genel olarak, antik felsefe, insanın doğası ve zaman hakkında farklı görüşlere sahipti. Bazı filozoflar insanı ölümsüz bir ruha sahip manevi bir varlık olarak görürken, diğerleri onun fiziksel doğasına daha çok odaklandılar. Zaman, duygusal şeylerin dünyasıyla ilişkili sürekli hareket ve değişim olarak görülüyordu. Teosentrik (tanrı merkezlilik) zaman kavramı, kalıcılık ve ayrılmazlık özelliklerini kazandığı Orta Çağ'ın karakteristiğidir. Orta Çağ'da, Avrupa'da, öncelikle manastırlardaki dini ritüellerin doğru bir şekilde yerine getirilmesi için mekanik saatler icat edildi. Orta Çağ'ın başında Augustine, değişen algıların zihinsel bir fenomeni haline geldiği öznel zaman kavramını geliştirir (ruhun gerilmesi - lat. distentio animi). Zamanı üç kısma ayırır: şimdiki zaman, geçmiş ve gelecek. Geçmiş hafızada ve gelecek beklentide verilir (korku veya umut dahil). Augustine, zamanın indirgenemez yönüne dikkat çeker çünkü o olaylarla doludur (zaman geçer). İnsan ruhunun ötesinde, zaman, insanlık tarihi boyunca doğrusallığın var olduğu yerde kendini gösterir. Augustine, zamanı dini inanç bağlamında gördü. Tanrı'nın zamanın dışında olduğuna ve onu yarattığına ve zaman kategorilerinin yalnızca insan anlayışı için var olduğuna inanıyor. René Descartes, zamanı nesnelerin dağılımı ve hareketiyle ilgili matematiksel bir nicelik olarak tasavvur etti. Onun felsefesinde zaman, dışsal, nesnel bir olgu olarak kabul edilir. Immanuel Kant, öznel bir deneyim biçimi olarak gördüğü zamanın yapısı hakkında bir teori geliştirdi. Mekan ve zamanın, dünyayı anlayışımızın temelini oluşturan apriori algı biçimleri olduğuna inanıyordu3. Henry Bergson, soyut bilimsel kavramının aksine sezgisel bir zaman anlayışını savundu. Zamanın yaşam deneyimi ve süresi ile anlaşılması gerektiğine inanıyordu. Martin Heidegger, dünyadaki varlığımızla ilgili olarak varoluşsal bir zaman anlayışı önerdi. Zamanın bir dizi andan daha fazlası olduğuna ve bizim var olma yeteneğimizi tanımladığına inanıyordu
Benzer Tezler
- Кыргыз философиясындагы адилеттүүлүк маселеси
Kırgız felsefesinde adalet konusunun analizi
ELİZA ERNİSBEK KIZI
Yüksek Lisans
Kırgızca
2020
FelsefeKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiFelsefe Ana Bilim Dalı
PROF. DR. CAMGIRBEK BÖKÖŞOV
- Кыргыз популяциясында семирүүгө жакындуулукту аныктоочу генетикалык маркерлерди издөө
Kırgız nüfusundaki obeziteye yatkınlıgı belirleyen genetik markörlerin araştırılması
ADİNAY KARIPOVA
Yüksek Lisans
Kırgızca
2022
BiyoteknolojiKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiBiyoteknoloji Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. KADIRBAY ÇEKİROV
PROF. DR. CAYNAGÜL İSAKOVA
- Kırgız halk masallarındaki ahlak eğitimi
Кыргыз эл жомокторундагы адеп тарбиясы
AYCAN ASANOVA
Yüksek Lisans
Kırgızca
2021
Eğitim ve ÖğretimKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiEğitim Bilimleri Ana Bilim Dalı
PROF. DR. AKMATALİ ALİMBEKOV
- Kırgız seçkinlerinin siyasi ve tarihi rolü (XIX yy. ortası- XX yy. başı
Кыргыз элитасынын саясий жана тарыхый ролу (XIX к. ортосу-XX к. башы)
CAKŞILIK KADIR UULU
Yüksek Lisans
Kırgızca
2021
Siyasal BilimlerKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiPROF. DR. MURATBEK KOCOBEKOV