İstanbul konut mimarlığında ahşap-kâgir yapım sistemlerinin seçiminde belirleyici etkenler (1800-1930)
The factors determining the selection of wood-masonry construction systems in İstanbul houses (1800-1930)
- Tez No: 840154
- Danışmanlar: PROF. DR. DENİZ MAZLUM
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Mimarlık, Architecture
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2023
- Dil: Türkçe
- Üniversite: İstanbul Teknik Üniversitesi
- Enstitü: Fen Bilimleri Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Mimarlık Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Restorasyon Bilim Dalı
- Sayfa Sayısı: 310
Özet
19. yüzyıl başlarında İstanbul'un yerleşim dokusunda dolgulu ahşap çatkılı konutların yaygın olduğu bilinmektedir. Ancak yaklaşık bir yüzyıl sonrasına, 20. yüzyılın ilk çeyreğine tarihlenen haritalarda kentin bazı bölgelerinde ahşap kaplamalı dolgusuz ahşap çatkılı konutların, bazı bölgelerinde ise yığma kâgir konutların yaygınlaştığı görülür. Literatürde genellikle kâgir konutların yaygınlaşması yangınlara karşı önlem alma çabası ile, ahşap konut geleneğinin terk edilememesi ise ahşabın düşük maliyetli olması, hızlı ve kolay yapıma imkân sağlaması gibi gerekçeler ile ilişkilendirilmektedir. Ancak bu gerekçeler, neden kentin bazı bölgeleri tamamen kâgirleşirken bazı bölgelerinde ahşap ve kâgir konutların bir arada bulunduğu bir yerleşim dokusunun oluştuğuna tatmin edici bir yanıt vermez. Bu nedenle Osmanlı'nın son döneminde başkent konutunun yapım tekniği bağlamındaki değişimi, politika, ekonomi, teknoloji gibi pek çok alanda gerçekleşen yenilik ve değişikliklerin yarattığı dinamikler göz önünde bulundurularak geniş bir perspektiften incelenmelidir. Bu çalışma, 19. yüzyıl İstanbul konutunda ahşap ve kâgir yapım sistemlerinin seçimini doğrudan ve dolaylı olarak etkileyen, dönemin siyasî, ekonomik, teknolojik ve toplumsal dinamiklerinin belirlenmesine odaklanmaktadır. Ağırlıklı olarak literatür ve arşiv araştırmasına dayanan bu çalışmada birincil kaynak olarak Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi belgeleri, dönemin gazeteleri ve konutlarla ilgili matbu kitaplarından faydalanılmış; arşiv araştırmasından elde edilen veriler günümüze ulaşan konut örnekleri ile desteklenmiştir. Çalışmada, konutlarda malzeme ve yapım tekniğinin seçimine etki eden gelişmeler üç ayrı başlıkta değerlendirilmiştir. Bunlardan ilki, doğrudan konut inşa pratikleri ile ilgili olmayan ancak sonuçları itibariyle konutlarda yapım tekniği ve malzeme seçimini etkileyen imparatorluk ölçeğindeki gelişmelerdir. Müslüman ve gayrimüslim tebaa arasında hak ve sorumluluklar bakımından bir fark gözetilmeyeceği yönünde taahhüdde bulunulan Tanzimat Fermanı'nın ilanı bu gelişmeler arasındadır. 1839 tarihli Tanzimat Fermanı ile yalnızca müslümanlara yarı kâgir konut inşa etme izni verilmesi ve bazı yapı malzemelerinin üretiminde gayrimüslim tebaanın vergi yükümlülüğü karşılığında çalıştırılması gibi uygulamalara son verilmiş; konutlarda yapı malzemesi ve yapım tekniği tercihleri bu durumdan dolaylı olarak etkilenmiştir. Benzer şekilde, 1838 yılından itibaren bazı Avrupalı devletlerle serbest ticaret antlaşmalarının imzalanması ve 1856 yılında Islahat Fermanı'nın ilanı, doğrudan konutlarda yapı malzemesi seçimine etki etmeyen ancak yapı malzemelerinin üretim ve tedarikine yön verecek koşullara zemin hazırlaması bakımından önemli gelişmelerdir. İstanbul konutunda malzeme ve yapım tekniğinin seçimine etki eden gelişmelerin ikinci alt başlığında kente özgü dinamikler yer almaktadır. Bunların başında, 19. yüzyıl başlarından itibaren devlet yönetiminin, başkent konutunun yangınlara karşı korunmasını sağlamak amacıyla yapı malzemesi ve yapım tekniğini değiştirmeye yönelik attığı adımlar gelir. Sultan III. Selim döneminde (1789-1807) konutlarda cephe malzemesinin kâgirleşmesi için çıkarılan fermanlarla başlayan süreç, Sultan II. Mahmud döneminde yarı kâgir konut inşasının teşvik edilmesi ile devam etmiş; Tanzimat'ın ilanı sonrasında çıkarılan nizamnamelerle birlikte kâgir yapılaşmanın yaygınlaştırılması bir devlet politikası haline dönüşmüştür. Öte yandan gerek kâgir yapı malzemelerinin üretim ve tedarikine ilişkin kısıtlamalar, gerek sosyo-kültürel dinamikler kâgir konutların kısa vadede yaygınlaşmasını güçleştirmiştir. Yüzyılın ikinci yarısında kâgir konut inşasına bölgesel olarak ivme kazandıran iki büyük yangın felaketi (Hocapaşa ve Pera yangınları) yaşanmıştır. Özellikle Hocapaşa yangınının ardından, kâgir yapı malzemelerinin teminini kolaylaştıracak kararların uygulamaya konması ile yangın alanında kâgir yapılaşma hızına ivme kazandırılabilmiştir. Bununla birlikte, hem Hocapaşa hem de Pera yangın alanlarının yeniden inşa sürecinde yapım tekniği bağlamındaki dönüşüm, mülkiyet durumlarının ve dolayısıyla sosyal çevrenin değişimini de beraberinde getirmiştir. Tanzimat döneminin (1839-1876) bitişi ile başkentte ahşap yapılaşma konusunda daha esnek bir yaklaşım sergilenmesine neden olacak gelişmeler yaşanmıştır. Bunlardan biri, kent içinde boş ve terk edilmiş durumda imar edilmeyi bekleyen yangın alanlarının sayısının artmasıdır. Buna karşılık, Tanzimat dönemindeki yaklaşım ile çelişen ve yangın alanlarında ahşap konut inşasının önünü açan 1882 tarihli Ebniye Kanunu yürürlüğe konmuştur. İstanbul halkının ahşap konutlara yönelimini arttıran bir diğer gerekçe, kentte salgın hastalıkların çok sayıda can kaybına neden olması ve bununla ilişkili olarak yüksek nem oranına sahip sayfiye yerleşimlerinde rutubetten korunmayı sağlamak üzere ahşap konut inşasının yasal hale gelmesidir. Bu durum Boğaziçi köyleri ve Adalar'da ahşap kaplamalı dolgusuz ahşap çatkılı konutların yaygınlaşmasında etkili olmuştur. Yüzyılın sonlarında konutlarda yapım tercihlerini etkileyen bir diğer faktör ise, 1894 depremidir. Deprem sonrasındaki yeniden inşa sürecinde ahşap yapım sistemi, deprem dayanımının yüksek olması, düşük maliyetli olması ve hızlı konut inşa etmeye imkân sağlaması gibi gerekçelerle tercih edilmiştir. Başkent konutunda malzeme ve yapım sistemi seçimini etkileyen diğer kentsel ölçekli parametreler arasında mimarlık hizmetlerinin örgütlenme biçiminin değişmesi; apartman, sıra ev gibi yeni konut tiplerinin yaygınlaşması ve 20. yüzyıl başlarından itibaren geleneksel yapım sistemlerinin terk edilmesinde etkili olan betonarme yapım sisteminin tercih edilmeye başlaması sayılabilir. İstanbul konutunda malzeme ve yapım tekniğinin seçimine yön veren gelişmelerin son alt başlığı yapı malzemesi ölçeğindeki gelişmeler ile ilgili olup, bu kısımda yapı malzemelerinin temininde karşılaşılan olanak ve kısıtlamalar irdelenmiştir. 1840'lı yıllardan itibaren ormanların tahribatını engellemek üzere yasal ve kurumsal bir alt yapı oluşturma yönündeki çabalar, yüzyılın ikinci yarısında kent halkının yerli ahşap tedarikini güçleştiren sonuçlar doğurmuştur. Buna karşılık, çok sayıda devletle imzalanan serbest ticaret antlaşmalarının da etkisi ile İstanbul piyasasında standart ölçülerde üretilmiş olan ithal ahşaba erişim kolaylaşmıştır. Ahşap malzemenin teminini etkileyen bu gelişmelerin neredeyse tam tersi, tuğla malzemenin temininde yaşanmıştır. 1840'lı yıllarda devletin kâgir konutları yaygınlaştırma politikasına paralel olarak modern ölçülerdeki tuğlanın endüstriyel üretimini hızlandırmaya yönelik çalışmaları, yüzyılın son çeyreğinde sonuç vermeye başlamıştır. Başlangıçta ithal tuğlanın hakim olduğu İstanbul piyasasında, yıllar içinde yerli üretim kapasitesinin artması ile yerli tuğlaya ucuz fiyatlarla erişim kolaylaşmıştır. 20. yüzyıl başlarından itibaren uluslararası ticarî etkinliklerin savaş ve ekonomik krizler gibi sebeplerle sekteye uğraması, neredeyse tamamen ithal ürünlerle karşılanan ahşap tüketimini yavaşlatmıştır. Buna karşılık piyasadaki tuğla ihtiyacının yerli üretim imkânları doğrultusunda karşılanıyor olması, kâgir yapım sisteminin tercih edilmesi bakımından avantajlı bir durum yaratmıştır. 19. yüzyılda taş malzemenin konut sahipleri tarafından tedarikini etkileyen en önemli gelişme ise, aktif durumda olan büyük taş ocaklarının ve kireç imalathanelerinin büyük ölçekli kamu yapılarının inşası için tahsis edilmesidir. Üç farklı ölçekte meydana gelen tüm bu gelişmeler, hem kentin farklı bölgelerinde ahşap ve kâgir konutların dağılımlarının değişkenlik göstermesine, hem de başkent konutunda yapım tekniği ve malzeme seçimi bağlamında alternatif yapısal çözümlerin üretilmesine katkı sağlamıştır. İstanbul konutunun malzeme ve yapım teknikleri bakımından geçirdiği süreçleri aydınlatmak, günümüze ulaşan ve kültür varlığı değeri taşıyan örneklerde özgün öğelerle dönem eklerini anlamada ve ayırt etmede yardımcı olacaktır. Bu bilginin restorasyon uygulamalarında dikkate alınarak değerlendirilmesi ve alınan kararlara yön vermesi de bu tezin bir dileğidir.
Özet (Çeviri)
At the beginning of the 19th century, filled timber-framed houses were common in the settlement pattern of Istanbul. However, in the maps dating to the first quarter of the 20th century, about one century later, it is seen that timber-clad, unfilled timber-framed houses in some parts of the city and brick masonry houses in other parts of the city became widespread. While the preference for masonry houses is generally associated with the effort to take precautions against the great fires, it is accepted that timber houses were preferred because of their low cost and the possibility of fast and easy construction. However, these reasons do not provide a satisfactory answer to the question of why only masonry houses were built in some areas of the city, and in some parts the urban pattern consisting of both timber and masonry houses was formed. For this reason, the change in the construction technique of Istanbul houses in the last period of the Ottoman Empire should be examined from a broad perspective, considering the dynamics created by the innovations and changes in many fields, such as politics, economy, and technology. This study focuses on determining the political, economic, technological, and social dynamics that directly or indirectly affected the choice of timber and masonry construction systems for the 19th century Istanbul residence. In this study based on literature and archive research, the primary sources are the Republic of Turkey Presidential State Archives' documents, newspapers, and printed books about residences, dating to the last period of the Ottoman Empire. Besides, the data obtained from the archive research is associated with some housing samples that have survived to the present day. This study evaluates the developments affecting the selection of materials and construction techniques in the houses under three separate headings. The first is the developments on the imperial scale which are not directly related to the housing construction practices but affect the construction technique and material selection in terms of their results. Among these developments is the Tanzimat Edict of 1839, which promised that there would be no distinction between Muslims and non-Muslims regarding rights and responsibilities. With the Tanzimat Edict, practices such as allowing only Muslims to build semi-masonry houses and employing non-Muslims to produce some building materials in return for tax obligations were ended. So, housing construction practices were indirectly affected by this situation. Similarly, the free trade agreements signed with European states as of 1838 and the proclamation of the Islahat Edict in 1856 are important developments that did not directly affect the selection of building materials but prepared the ground for the conditions that would give direction in the production and supply of building materials. The second sub-title of the developments affecting the selection of materials and construction techniques in Istanbul residences is dynamics specific to the capital. Chief among these are the legal regulations implemented since the beginning of the 19th century to change the building materials and construction techniques to protect the capital's residential buildings against fires. The process started with the edicts banning wooden facade elements for residences during the reign of Sultan Selim III (1789-1807) and continued with the encouragement of the construction of rough-masonry houses during the reign of Mahmud II (1808-1839). Then, with the regulations issued after the proclamation of the Tanzimat edict, the dissemination of masonry construction became a state policy. On the other hand, masonry houses could not become widespread in the short term due to the restrictions on the production and supply of masonry building materials and social dynamics. In the second half of the century, two major fire disasters (the Hocapaşa and Pera fires) locally accelerated masonry house construction. Especially after the Hocapaşa fire, the decisions to facilitate the production and supply of masonry building materials increased the tendency to build masonry houses. However, in the reconstruction process of both the Hocapaşa and Pera fire areas, the transformation in the context of construction technique brought about a change of ownership status and, therefore, of the social environment. With the end of the Tanzimat period (1839-1876), some parameters emerged that would lead to a more flexible approach to timber housing construction. The first is the increase in the number of empty and abandoned fire areas in the city. To facilitate the development of fire areas, the Ebniye Law of 1882 was enacted, paved the way for constructing timber houses in fire areas, and so contradicted the approach of the Tanzimat period. Another reason that increases the tendency of the city's people to build timber houses is that epidemic diseases caused many casualties in the city. So, the construction of timber houses became legal to protect from moisture in the summer resort settlements with high humidity. This situation contributed to the spread of timber-clad unfilled timber-framed houses on the Prince Islands and the shores of Bosphorus. Another fact that changed the construction system preferences of houses at the end of the century is the earthquake of 1894. In the reconstruction process after the earthquake, the timber-framed system was preferred due to its high seismic resistance, low cost, and relatively short construction period. Other urban-scale parameters affecting the preferences of building materials and construction systems in Istanbul residences are the spread of new housing types, such as apartments and row houses, and the increasing trend towards the reinforced concrete system, which was effective in abandoning traditional construction systems step by step as of the beginning of the 20th century. The last sub-title of the developments that directed the selection of materials and construction techniques in Istanbul residences is the possibilities and restrictions encountered in the production and supply of building materials. The efforts to create a legal and institutional infrastructure to prevent forests as of the 1840s caused some difficulties in the local wood supply of the city's people in the second half of the century. On the other hand, due to the free trade agreements signed with European states, standard sizes of imported wood could become more accessible and cheaper in Istanbul. Almost the opposite of these developments in the supply of timber material, was experienced in the supply of brick material. The efforts to accelerate the industrial production of brick, which started in parallel with the masonry structures dissemination policy of the state in the 1840s, began to yield results in the last quarter of the century. So, in the Istanbul market, dominated by imported bricks initially, with the increased local production capacity, access to local bricks at low prices became easier. At the beginning of the 20th century, the interruption of international commercial activities because of wars and economic crises slowed down wood consumption, which was almost entirely met by imported products. On the other hand, the fact that the brick needed in the market was met with domestic production capacity created an advantageous situation regarding the preference of the masonry houses. The most important development affecting the supply of stone material in the 19th century was the allocation of large stone quarries and lime workshops to construct large-scale public buildings. All these developments, which took place at three different scales, led to the variability of the numbers of timber and masonry houses in different parts of the city and the production of alternative structural solutions in the context of construction technique and material selection. By shedding light on the processes that the Istanbul house went through in terms of materials and construction techniques it is expected to understand and distinguish the original elements and later additions in the surviving examples with cultural heritage value. It is the sincere wish of this dissertation that this information will be taken into consideration in restoration implementations and will guide the decisions.
Benzer Tezler
- Ortaköy-Sarıyer arasında bazı örneklere dayanarak yalıların bugünkü durumunun saptanması
An Assesment of the current situation of seaside masions based on some examples in the district strecting from Ortaköy to Sarıyer
ŞENAY SAYIN
Yüksek Lisans
Türkçe
2001
Sanat Tarihiİstanbul Teknik ÜniversitesiSanat Tarihi Ana Bilim Dalı
PROF. DR. METİN SÖZEN
- Osmanlı estetizmi ve Aşiyan
Ottoman aestheticism and Aşiyan
UFUK DEMİRGÜÇ
Doktora
Türkçe
2023
Mimarlıkİstanbul Teknik ÜniversitesiMimarlık Ana Bilim Dalı
PROF. DR. ZEYNEP KUBAN TOKGÖZ
- Yüzyıl dönümü İstanbul mimarlığında 'Viktorya tarzı' sayfiye konutları
'Victorian style' suburb houses in the turn of the century Istanbul architecture
EMİNE PELİN KALAFATOĞLU
Yüksek Lisans
Türkçe
2009
Mimarlıkİstanbul Teknik ÜniversitesiMimarlık Ana Bilim Dalı
PROF. DR. TURGUT SANER
- Beylerbeyi Tuzcuoğlu Köşkü restorasyon projesi
Beylerbeyi Tuzcuoğlu Mansion restoration project
RENA ÖZLEM MATARACI ÇELEBİ
Yüksek Lisans
Türkçe
2010
Mimarlıkİstanbul Teknik ÜniversitesiMimarlık Ana Bilim Dalı
YRD. DOÇ. DR. GÜLSÜN TANYELİ
- Heybeliada'da köşk mimarisi gelişimi bağlamında Nikolaidis (Horozoğlu) köşkünün yeniden değerlendirilmesi
Re-evaluation of Nikolaidis (Horozoğlu) mansion in Heybeliada within the context of the development of mansion architecture
ÇAĞLA KAYA
Yüksek Lisans
Türkçe
2021
Mimarlıkİstanbul Ticaret ÜniversitesiKoruma ve Restorasyon Ana Bilim Dalı
DR. ÖĞR. ÜYESİ FERNAZ ÖNCEL