Türkçe bildirme kipi (indikatif) ulamı
Indicative mood category in Turkish
- Tez No: 873374
- Danışmanlar: PROF. DR. ÖZLEM DENİZ YILMAZ
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Dilbilim, Türk Dili ve Edebiyatı, Linguistics, Turkish Language and Literature
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2024
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Marmara Üniversitesi
- Enstitü: Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Türk Dili Bilim Dalı
- Sayfa Sayısı: 180
Özet
Bu çalışmada eş zamanlı bakış açısıyla Türkiye Türkçesi (TT) bildirme kipi ulamı ele alınmaktadır. TT'de bildirme kipini işaretleyen özel bir biçim birimi bulunmayıp bildirme kipi ulamı aynı zamanda genel zaman ulamını meydana getiren 21 özel zaman ulamından oluşur. Bildirme kipi, konuşan açısından anlatım içeriğinin gerçeği yansıttığı bağıntısını ileten bitimli şekiller topluluğudur. Her bir fiil özel zaman ulamı ise eylemin, kerteriz işlevi gören (geçmiş, şimdiki veya gelecek) soyut zaman kesitiyle zaman bağıntısını dile getiren fiil ulamıdır. Çalışmada TT bildirme kipini meydana getiren bu özel zaman ulamı şekillerinin anlamı, anlam birimcik çözümlemesi metodundan yararlanılarak formüle edilmekte, onların anlamını oluşturan anlam birimcikler belirlenmekte, şekillerin anlam ve işlevce benzeşen ve ayrışan yönleri tespit edilmektedir. Ayrıca işlevci bir yaklaşımla bu ulamlara ait şekillerin temel işlevi dışında ikincil işlevleri [ör. -(İ)yor ile gelecek zamanın bildirilmesi] ortaya konmakta, söz konusu şekillerin anlamlarınca iletilen anlatılanlar/nüanslar [ör. -(y)EcEk ile gereklilik anlatılanı] tespit edilmekte ve şekiller işleklik ve verimlilikleri açısından değerlendirilmektedir. TT bildirme kipi zaman ulamı şekillerinin anlam bileşiminde yargı, zaman ve edenlik (fâillik) anlam birimciği ile birlikte, anlatım içeriğinin gerçeğe uygun olduğu, gerçeklikle örtüştüğü demek olan bildirme kipliği anlam birimciği bulunur. Bu anlam birimciklere ek olarak bazılarında görünüş [ör. -(İ)yordu'da sınırlar arası görünüş] veya kılınış (ör. -Dİydİ'de eylemin bir/birkaç kereliği kılınışı) bazılarında ise farklı kiplik anlam birimcikleri [ör. -(y)EcEk'te tasarlama kipliği] bulunabilmektedir. Viktor G. Guzev'in“üç kerterizli zaman kavrayışı”nın esas alındığı çalışmada Türkçe bildirme kipi; (I) şimdiki zaman kerterizli (birincil kerteriz/alt dizge) ulamlar, (II) geçmiş zaman kerterizli (ikincil kerteriz/alt dizge) ulamlar ve (III) gelecek zaman kerterizli (üçüncül kerteriz/alt dizge) ulamlar olmak üzere üç bölümde incelenmektedir. Söz konusu özel zaman ulamları kerteriz alınan soyut zaman kesitinin öncesi, içi veya sonrasında konumlanırlar. Birincil kerteriz, yani şimdiki zaman kesitine/kerterizine göre konumlanan ulam şekillerini birbirinden ayıran yönler şu şekilde özetlenebilir: Şimdiki zaman kerterizi öncesinde yer alan ulam şekillerinden -mİş, dolaylılık kipliği anlam birimciğine; -mİştİr, sınır sonrası görünüş anlam birimciğine; -Dİydİ ise eylemin bir/birkaç kereliği kılınışı anlam birimciğine sahiptir. Şimdiki zaman kerterizi içinde yer alan ulam şekillerinden -mEdE, sınırlar arası görünüş anlam birimciğine sahipken -(İ)yor ve -mEktE görünüş bakımından yansızdır. Ayrıca verimlilikleri de bunları birbirinden ayıran önemli bir ölçüttür. -(İ)yor konuşma ve yazıda verimli; -mEktE konuşmada verimsiz, yazıda verimliyken -mEdE hem konuşmada hem yazıda verimsizdir. Şimdiki zaman kerterizi içi veya içi ve sonrasında konumlanan -(E/İ)r, geçmiş olmayan zaman ve güncel olmayan görünüş anlam birimciklerine sahiptir. Şimdiki zaman kerterizi sonrasında konumlanan -(y)EcEk ve -mEk üzere gelecek zamanı bildirme bakımından ortaklaşırlar. Bununla birlikte -(y)EcEk şekli tasarlama kipliği, -mEk üzere şekli ise kısa bir süre sonra gerçekleşme kılınışı anlam birimciğine sahiptir. Geçmiş zaman kerterizinde yer alan ulam şekillerinin tümü yargı ve edenlik (fâillik) ile birlikte bildirme kipliği anlam birimciğine sahiptir. Bu şekillerin geçmiş zaman kerterizine göre konumları onların sahip olduğu zaman anlam birimciğini belirler. Ayrıca şekillerin bazıları sahip oldukları görünüş veya kılınış anlam birimcikleri bakımından da ayrışırlar. Bu kerterize ait zaman şekillerinin anlam bileşiminde yargı, bildirme kipliği ve edenlik anlam birimciklerine ek olarak kerterizin öncesinde yer alan -mİştİ'de geçmişte geçmiş zaman ve sınır sonrası görünüş; kerterizin içinde yer alan -(E/İ)rdİ'de geçmişte şimdiki zaman, sınırlar arası görünüş ve güncel olmayan görünüş; -(İ)yordu, -mEktEydİ ve -mEdEydİ'de geçmişte şimdiki zaman, sınırlar arası görünüş ve güncel görünüş; kerterizin sonrasında yer alan -mEk üzereydi'de geçmişte gelecek zaman ve kısa bir süre sonra gerçekleşme kılınışı anlam birimcikleri bulunur. -(y)EcEktİ'nin anlam bileşiminde ise geçmişte gelecek zaman haricinde başka bir anlam birimcik yoktur. Üçüncül kerteriz gelecek zaman kesiti/kerterizidir. Bu alt dizgede yer alan ulam şekilleri yargı, bildirme kipliği ve edenlik anlam birimciklerine sahip olma bakımından ortaklaşır. Bu şekillerin ayırıcı özellikleri ise şöyle özetlenebilir: Kerterizin öncesinde yer alan -mİş olacak, gelecekte geçmiş zaman ve sınır sonrası görünüş; kerterizin içinde yer alan -(İ)yor olacak ve -mEktE olacak; gelecekte şimdiki zaman, sınırlar arası görünüş ve güncel görünüş; kerterizin sonrasında yer alan -mEk üzere olacak ise gelecekte gelecek zaman ve kısa bir süre sonra gerçekleşme kılınışı anlam birimciklerine sahiptir.
Özet (Çeviri)
In this study, indicative mood category in Turkish is analyzed from a synchronic perspective. In Turkish, there is no specific morpheme marking the indicative. This category consists of 21 tense categories. Indicative mood is a group of finite forms that convey the relation that the content of the narrative reflects the truth for the speaker. Each tense category is a verb category that expresses the relation of the action with the abstract tense section that serves as an orientation (past, present or future). Based on the method of seme analysis, the meaning of these tense categories is formulated according to semes they have, and their similar and dissimilar features are determined. In addition, with a functionalist approach, different functions [e.g. future tense with -(İ)yor] and senses [e.g. debitive with -(y)EcEk] other than the basic function of the forms belonging to these categories are revealed, and their productivity and efficiency are examined. Forms belonging to tense categories have the predication, agent, tense and indicative modality seme, which means that the content of the narrative is in accordance with reality, that it corresponds to reality. However, some have aspect [e.g. intraterminal aspect in -(İ)yordu] or aktionsart [e.g. aktionsart seme indicating that the action occurred once or several times in -Dİydİ] seme in addition to modality and tense, and some have different modal seme [e.g. subjunctive in -(y)EcEk] in addition to indicative modality. In the study, which is based on Viktor G. Guzev's“three-oriented tense”concept, indicative mood is examined in three parts: (I) tense categories of current/present period of orientation (primary orientation/subsystem), (II) tense categories of past period of orientation (secondary orientation/subsystem), (III) tense categories of future period of orientation (tertiary orientation/subsystem). These categories are located before, inside or after the orientation they belong to. The features that distinguish the forms located according to the current/present period of orientation can be summarized as follows: From the forms before the current/present period of orientation, -mİş has evidential modality seme, -mİştİr has postterminal aspect seme, -Dİydİ has aktionsart seme indicating that the action occurred once or several times. From the forms inside the current/present period of orientation, -mEdE has intraterminal aspect seme. -(İ)yor and -mEktE are neutral in terms of aspect. -(İ)yor is efficient in colloquial speech and texts; -mEktE is inefficient in colloquial speech but efficient in texts; -mEdE is inefficient in both. -(E/İ)r, which is located inside or inside and after the current/present period of orientation has non-past tense and non-pregnant aspect semes. -(y)EcEk and -mEk üzere, which is located after the current/present period of orientation have in common in expressing the future tense. However -(y)EcEk has subjunctive modality seme and -mEk üzere has aktionsart seme indicating that the action will occur after a short time. All forms in the past period of orientation have the predication, agent and indicative modality seme. The locations of these forms relative to the orientation determine the tense seme they have. In addition, some of the forms differ in terms of the aspect or aktionsart semes they have. According to this: -mİştİ, which is located before the past period of orientation has past tense in past and postterminal aspect semes; from the forms inside the past period of orientation -(E/İ)rdİ has present tense in past, intraterminal aspect and non-pregnant aspect semes; -(İ)yordu, -mEktEydi and -mEdEydİ have present tense in past, intraterminal aspect and pregnant aspect semes; from the forms after the past period of orientation -(y)EcEktİ and -mEk üzereydi have future tense in past seme. Also -mEk üzereydi has aktionsart seme indicating that the action will occur after a short time. All forms in the future period of orientation have the predication, agent and indicative modality seme. The distinctive features of these forms can be summarized as follows: -mİş olacak, which is located before the future period of orientation has past tense in future and postterminal aspect semes; from the forms inside the future period of orientation -(İ)yor olacak and -mEktE olacak have present tense in future, intraterminal aspect and pregnant aspect semes; -mEk üzere olacak, which is located after the future period of orientation has future tense in future and aktionsart seme indicating that the action will occur after a short time.
Benzer Tezler
- Başkurtça'da haber kipleri ve zaman kaymaları
Message models and time changes in Başkurtca
MEHMET TERZİ
Yüksek Lisans
Türkçe
1999
DilbilimÇanakkale Onsekiz Mart ÜniversitesiTürk Dili Bilim Dalı
YRD. DOÇ. DR. YUSUF AVCI
- Türkiye Türkçesinde adlık yüklemlik ulamı (Ek fiil)
Nominal predicative category in Turkish (Predicative verb)
ESRA SAĞLAM
Yüksek Lisans
Türkçe
2019
DilbilimMarmara ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. ÖZLEM DENİZ YILMAZ
- Arap Dili ve Belağatına göre Kur'an-ıKerim' de Nehiy
Probition in Quran according to Arabic language and rhetoric
MEHDİN ÇİFTÇİ
Yüksek Lisans
Türkçe
2006
DinMarmara Üniversitesiİlahiyat Ana Bilim Dalı
YRD. DOÇ. DR. NUSRETTİN BOLELLİ
- Manas'ın Semetey kolunda (İsa Cumabek Uulu Varyantı) çekimli fiiller
Finite verbs in Semetey version (By İsa Cumabek Uulu) of Manas
YASİN ŞERİFOĞLU
Yüksek Lisans
Türkçe
2003
Türk Dili ve EdebiyatıNiğde ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
YRD. DOÇ. DR. HİKMET KORAŞ
- Tarihi Kıpçak Türkçesinde tasarlama kiplerinin işlevleri
The functions of compose moods in Kıpchak Turkic
EMİNE GÜLER
Doktora
Türkçe
2018
Türk Dili ve EdebiyatıAnkara Yıldırım Beyazıt ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. FUNDA TOPRAK