Mu'tezile'nin Eş'arîyye eleştirisi (Tevhid örneği)
The Mu'tazilite critique of Ash'arism (The case of tawḥīd)
- Tez No: 942141
- Danışmanlar: PROF. DR. SİNAN ÖGE
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Din, Religion
- Anahtar Kelimeler: Muʻtezile, Eş'arîlik, eleştiri, tevhid, ilâhî sıfatlar, istidlâl- kıyâs, Mu'tazila, Ash'arism, critique, tawḥid, divine attributes, istidlal-qiyās
- Yıl: 2025
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Atatürk Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 500
Özet
Eleştiri faaliyeti, çoğunlukla hâkim mezhebin muhalif ekolleri eleştirdiği tek yönlü bir süreç olarak değerlendirilmiştir. Ancak tarihsel süreçte değişen koşullar ile siyasal ve fikrî dengelerdeki dönüşümler, eleştirilerin çift yönlü bir şekilde okunabilmesine imkân tanımaktadır. Bu minvalde İslâm düşünce tarihinde, genellikle Sünnî kelâmın Mu'tezile'ye yönelik eleştirileri ön plana çıkmış, ilmî araştırmalar da büyük ölçüde bu eksende yoğunlaşmıştır. Buna karşılık, Mu'tezile'nin Ehl-i Sünnet'e yönelttiği eleştirileri yeterince incelenmemiştir. Bu eksikliği gidermeye yönelik olarak bu çalışma, özellikle Eş'arî kanadına yöneltilen eleştirileri ve bu eleştirilerin temelinde yatan metodolojik ve ideolojik gerekçeleri analiz etmeyi hedeflemektedir. Böylece İslâm düşünce tarihinde eleştirel söylemlerin yalnızca tek yönlü bir mahiyet taşımadığını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu tezde, nitel bir araştırma yöntemi benimsenmiş ve literatür taraması yoluyla Mu'tezile'nin Basra koluna ait eserler incelenmiştir. Çalışma, Mu'tezile kelâmının üzerine inşa edildiği beş temel esastan (Usûl-i hamse) ilki olan“tevhid”ilkesiyle sınırlandırılmıştır. Bu ilke, hem tevhid dışında kalan diğer ilkelerin anlaşılmasında kritik bir öneme sahip olduğu, hem de teolojik uyuşmazlıkların özellikle de Mu'tezile'nin muhaliflerine yönelttiği eleştirilerin daha iyi anlaşılmasında önemli bir rol oynadığı için tercih edilmiştir. Buna göre Mu'tezile'nin Eş'arîlere yönelik eleştirileri, tevhid ilkesinin özünü oluşturan ilâhî sıfatlar bağlamında, özellikle de Allah'ın vasıflanması vâcib (zorunlu), mümkün ve muhal (imkânsız) sıfatlar çerçevesinde ele alınması üzerinden detaylı bir şekilde incelenmiştir. Mu'tezile'nin, Eş'arîlere yönelttiği eleştirilerin temelinde, onların tevhidi muhafaza etme kaygısı yatmaktadır. Mu'tezile âlimleri bu gayeyi gerçekleştirmek adına, kimi zaman yerinde kimi zamansa maksadını aşan ifadelerle eleştirilerde bulunmakta bir sakınca görmemiştir. Bununla birlikte Mu'tezile'nin Eş'arî kelâmına yönelttiği sert eleştiriler, Eş'arîler tarafından ciddiye alınmış ve yanıtlanmaya çalışılmıştır. Bu çaba, Eş'arî kelâmının şekillenmesinde ve sistematik bir yapıya kavuşmasında önemli bir rol oynayarak, mezhep içi düşünsel gelişime katkı sağlamıştır.
Özet (Çeviri)
The act of criticism has often been regarded as a one-sided process in which the dominant sect criticizes opposing schools. However, the changing conditions of the historical process, along with transformations in political and intellectual balances, have made it possible for criticisms to be interpreted in a two-sided manner. In this context, Islamic intellectual history has generally highlighted the criticisms directed by Sunnī kalām against the Mu'tazila, and scholarly research has largely concentrated on this axis. In contrast, Mu'tazila's critiques of Ahl al-Sunna have not been sufficiently examined. To address this gap, this study seeks to analyze the critiques directed at the Ash'arī branch, along with the methodological and ideological grounds underlying them. In doing so, it aims to demonstrate that critical discourse in Islamic thought is not inherently one- sided. In this thesis, a qualitative research method was adopted, and the works of the Basran branch of the Mu'tazilah were examined through a literature review. The study is limited to the principle of“tawḥīd”, the first of the five fundamental principles (Uṣūl al- Khamsa) upon which Mu'tazilite theology is built. This principle was chosen because it holds critical importance for understanding the other principles beyond tawhid and plays a significant role in comprehending theological disputes, particularly the criticisms directed by the Mu'tazila against their opponents. Accordingly, the Mu'tazilite critiques of the Ash'arites have been examined in detail within the context of divine attributes, which form the core of the principle of tawḥīd, with particular focus on the classification of God's attributes as wājib, mumkin and muḥāl. At the core of the Mu'tazilite critiques directed at the Ash'arites lies in their concern for preserving tawḥīd. To achieve this goal, Mu'tazilah scholars, at times, did not hesitate to use statements that were either measured or, in some cases, excessive in their criticisms. Nevertheless, the harsh criticisms directed by the Mu'tazilah toward Ash'arī theology were taken seriously by the Ash'arīs, who sought to respond to them. This effort played a significant role in the development and systematic structuring of Ash'arī theology, thereby contributing to intellectual advancement within the sect.
Benzer Tezler
- Mu'tezile ve Eş'ariyye arasında ilahi sıfatlar: Kâdî Abdülcebbar ve Ebû'l-Meâlî el-Cüveynî karşılaştırması
Divine attributes in Mu'tazilate and Asharite: A comparativeanalysis of Qadi Abd al-Jabbar and Abu al-Maali al-Juwayni
HAKAN ALP
Yüksek Lisans
Türkçe
2023
Dinİstanbul ÜniversitesiFelsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı
PROF. DR. AYDIN TOPALOĞLU
- Eş'ariliğin sistemleşmesi ve gelişim sürecindeki eklektik yapı
Eclectic structure in the systematization and development praces of solidarity
EBRU MORAY
Yüksek Lisans
Türkçe
2020
DinÇukurova ÜniversitesiTemel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı
DR. ÖĞR. ÜYESİ İSMAİL YÜRÜK
- Abdülkâhir el-Bağdâdî'de kelâm–mantık ilişkisi
'Abd al-Qāhir al-Baghdādī on the relationship of kalam and logic
YUSUF ARIKANER
- Mâtürîdî kelâmında teklîf anlayışı
The doctrine of taklīf in Māturīdī kalām
SALİH YILDIZ
Yüksek Lisans
Türkçe
2025
DinBolu Abant İzzet Baysal ÜniversitesiTemel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. KILIÇ ASLAN MAVİL
- Eş'ariyye ve Mu'tezile'nin tevhid anlayışının mukayesesi
Comparison of comprehension of divine unity of Ashari and Mutezilete
ZÜLEYHA GÜNEY