Bilişsel anlambilim çerçevesinde algı eylemlerinin kurulumu: Kavramsal eğretileme kuramı temelli bir uygulama
The construction of perceptual actions within the framework of cognitive semantics: A conceptual metaphor theory-based study
- Tez No: 945986
- Danışmanlar: DOÇ. DR. AYŞE EDA GÜNDOĞDU
- Tez Türü: Yüksek Lisans
- Konular: Dilbilim, Linguistics
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2025
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Necmettin Erbakan Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Genel Dilbilim Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 196
Özet
Bu çalışma, duyusal algıya dayalı kavramlaştırmaları bilişsel anlambilim çerçevesinde, Kavramsal Eğretileme Kuramı (KEK) temelinde incelemeyi amaçlamaktadır. Araştırmada Türkçedeki görme, işitme, koku, tat, deri, içsel ve vücut pozisyonu duyularıyla ilişkili toplam 17 eylem, kavramsal eğretileme kurulumları bakımından analiz edilmiştir. Çalışmanın veriseti, Türkçe Ulusal Derlemi 3.0'dan (TUD 3.0) elde edilen ve her eylem için 1000 bağımlı dizin içeren toplam 17.000 bağımlı dizinden oluşmaktadır. Bulgular, temel ve temel dışı duyuların soyut kavramların yapılandırılmasında benzer şemalar izlediğini ve her duyunun özgül kavramsal alanlarla ilişki kurduğunu göstermektedir. Analiz edilen duyular arasında, öntür oranı ve kavramsal kümelenme çeşitliliği açısından en yüksek üretkenliğe sahip alanların görme, deri ve vücut pozisyonu duyuları olduğu tespit edilmiştir. Araştırma sonucunda görme duyusu bilgi edinme ve anlama süreçlerini çerçeveleyen temel bir eğretilemeli alan olarak öne çıkarken; işitme duyusu, iletişim, dikkat ve içsel deneyimlerin kavramlaştırılmasında etkili olmuştur. Tat ve koku duyuları, daha sınırlı sayıda eğretilemelerle temsil edilmekle birlikte, haz, tercih ve sezgi gibi öznel değerlendirme alanlarında işlev görmüştür. Deri duyuları kapsamında yer alan dokunma, termal ve ağrı algıları ise, duygusal durumlar ve sosyal ilişkilerin ifadesinde geniş çaplı bir eğretilemeli ağ sunmuştur. Bunun yanı sıra, denge ve hareket duyumları; başarı–başarısızlık, kontrol–kayıp, istikrar–çöküş gibi süreçsel ve dinamik kavramların eğretilemeli temsillerine olanak tanımıştır. İçsel duyular ise, özellikle arzu ve tatmin gibi içsel yaşantıların kavramlaştırılmasında belirleyici bir rol üstlenmiştir. Duyular arası bu farklılıklar, algı temelli eğretilemelerin kavramsal örgütlenmesinde hem evrensel hem dile özgü dinamiklerin birlikte işlediğini göstermektedir. Bu yönüyle çalışma, Türkçede beden-temelli kavramlaştırmaların çok boyutlu yapısını inceleyen ve duyular arası karşılaştırmalı çözümlemeye dayanan sınırlı sayıdaki araştırmalardan biri olma niteliği taşımaktadır.
Özet (Çeviri)
This study aims to examine conceptualizations based on sensory perception within the framework of cognitive semantics, grounded in Conceptual Metaphor Theory (CMT). The research analyzes the metaphorical constructions of a total of 17 verbs associated with the senses of vision, hearing, smell, taste, touch (including thermal and pain perception), interoception, and body position in Turkish. The dataset consists of 17,000 dependent constructions, with 1,000 samples collected for each verb from the Turkish National Corpus 3.0 (TNC 3.0). Findings reveal that both primary and non-primary senses follow similar schemas in the structuring of abstract concepts and that each sense is associated with distinct conceptual domains. Among the analyzed sensory modalities, vision, tactile perception, and body position were found to be the most productive in terms of prototype ratios and diversity of conceptual clusters. The results indicate that vision emerges as a central metaphorical domain framing knowledge acquisition and comprehension processes, while hearing proves effective in the conceptualization of communication, attention, and inner experiences. Although the senses of taste and smell are represented by a more limited number of metaphors, they function in domains of subjective evaluation such as pleasure, preference, and intuition. Touch, thermal, and pain perceptions—grouped under tactile senses—offer an extensive metaphorical network for expressing emotional states and social relationships. Additionally, balance and movement sensations enable metaphorical representations of dynamic and processual concepts such as success–failure, control–loss, and stability–collapse. Interoceptive senses play a key role particularly in the conceptualization of internal experiences such as desire and satisfaction. These sensory differences demonstrate that both universal and language-specific dynamics operate in the conceptual organization of perception-based metaphors. In this respect, the study stands out as one of the few comparative analyses of intersensory metaphorical patterns, offering insights into the multidimensional nature of body-based conceptualizations in Turkish.
Benzer Tezler
- Metonymy in Turkish: A corpus-based cognitive linguistic analysis
Bilişsel dilbilim kuramı çerçevesinde Türkçe'de metonomi: Derlem-temelli bir inceleme
SERAP ALTUNAY
Doktora
İngilizce
2024
DilbilimMersin Üniversitesiİngiliz Dilbilimi Ana Bilim Dalı
PROF. DR. PINAR İBE AKCAN
- Özbekçede metaforlar
Metaphors in Uzbek
SILA GEN
Doktora
Türkçe
2015
DilbilimÇukurova ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. A .DENİZ ABİK
- Eski Anadolu Türkçesinde algı fiillerinde çok anlamlılık ve metaforlaşma
The polysemy and metaphorization in the old Anatolian Turkish perception verbs
SERGEN ÖZ
Doktora
Türkçe
2025
Türk Dili ve EdebiyatıHacettepe ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. SEMA ASLAN DEMİR
- Stratejik istihbarat bağlamında ABD'nin Küresel Tehdit Değerlendirme Raporlarındaki ekonomik tehdit algısının değişiminin değerlendirilmesi (2006-2021)
Assessment of the alteration in the economic threats perception in the US Worldwide Threat Assessment Reports in the context of strategic intelligence (2006-2021)
MEHMET BURAK BERK
Yüksek Lisans
Türkçe
2022
Kamu YönetimiJandarma ve Sahil Güvenlik AkademisiUluslararası Güvenlik ve Terörizm Anabilim Dalı
DR. ÖĞR. ÜYESİ BÜRKE UĞUR BAŞARANEL
- Local community's perception of the impacts of tourism development in rural areas–a case study in Zanzibar
Kırsal bölgelerde turizmin gelişiminin etkilerine ilişkin yerel halkın algısı-Zanzıbar örneği
HAMED ABDALLA ABDALLA
Doktora
İngilizce
2025
TurizmEskişehir Osmangazi ÜniversitesiTurizm İşletmeciliği Ana Bilim Dalı
PROF. DR. YAŞAR SARI
DOÇ. DR. DAVUT UYSAL