Türkiye'de hukuk devleti bağlamında vergi denetim sisteminin kurumsal ve işlevsel sorunları: Bir model önerisi
Tax audit system's institutional and functional problems in the context of rule of law in Turkey: A proposed model
- Tez No: 946694
- Danışmanlar: PROF. DR. ADEM ESEN
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Hukuk, Maliye, Siyasal Bilimler, Law, Finance, Political Science
- Anahtar Kelimeler: Vergi denetimi, hukuk devleti, anayasal ilkeler, mükellef hakları, idari işlem, vergiye gönüllü uyum
- Yıl: 2025
- Dil: Türkçe
- Üniversite: İstanbul Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 319
Özet
Bu çalışmada, Türkiye'de vergi denetim sisteminin hukuki ve işlevsel yapısı, demokrasi, anayasal ilkeler ve hukuk devleti ilkeleri bağlamında ele alınmaktadır. Çalışmanın temel amacı, Türkiye'deki vergi inceleme süreci ve bu sürecin önemli bir kısmını oluşturan sahte veya muhteviyatı itibariyle yanıltıcı belge (SMİYB) düzenleme/kullanma fiillerine yönelik vergi denetim süreçlerinin, mükellef hakları, idari işlem rejimi ve yargı denetimi bağlamında yarattığı anayasal riskleri ortaya koymak ve bu sorunlara çözüm önerileri geliştirmektir. Türkiye'de vergi denetim sisteminin yapı ve uygulamalarına bakıldığında, yürütme organı ile bağlı idarelerin vergi inceleme süreçlerinde geniş yetkilere sahip olduğu, yargı mercilerinin katkı ve müdahalelerinin nispeten daha sınırlı ve pasif konumda kaldığı, mükelleflerin etkili hak arama yollarına erişiminde yetersizliklerin mevcut olduğu görülmektedir. Çalışmada, bu yapının özellikle hukuki güvenlik ilkesi, vergilendirmede genellik, eşitlik, kanunilik ve mülkiyet hakkı gibi anayasal değerlerle ne ölçüde bağdaştığı tartışılmaktadır. Çalışmanın problematiği üç temel başlık altında toplanmaktadır. İlk olarak, Vergi Usul Kanunu'nun 359. maddesi kapsamında yürütülen kaçakçılık fiiline yönelik vergi denetimlerinde idarenin tek taraflı inisiyatif alanının genişliği ve savcılık makamının yetersiz teknik dahli, adil yargılanma ve soruşturma ilkeleri açısından değerlendirilmiştir. İkinci olarak, vergi incelemesinin idare hukuku açısından“hazırlayıcı işlem”olarak kabul edilmesi nedeniyle mükelleflerin inceleme sürecindeki haklarını yeterince kullanamaması ve inceleme raporlarının yargısal denetime açılmadan etkili sonuçlar doğurması ele alınmıştır. Üçüncü olarak, mükelleflerin vergiye gönüllü uyumunu teşvik amacıyla oluşturulan tahsilat odaklı müesseselerinin vergisel yönden mükellef davranışlarını nasıl şekillendirdiği ve uzun vadede vergi ahlakına etkileri analiz edilmiştir. Çalışmada yalnızca normatif değil, aynı zamanda ampirik ve karşılaştırmalı bir yöntem benimsenmiş olup, Türkiye'de mevcut vergi inceleme verileri, vergi türlerinin dağılımı, inceleme oranları, SMİYB tespit süreçleri ve bunların yargıya intikali gibi istatistiki veriler üzerinden değerlendirme yapılmıştır. Almanya, Fransa ve ABD gibi ülkelerdeki vergi inceleme uygulamaları ile Türkiye karşılaştırılmış ve Türkiye'deki yapısal sorunlar daha net bir şekilde ortaya konulmuştur. Bu kapsamda çalışmada, vergi denetim sisteminin yeniden yapılandırılmasına yönelik somut önerilere yer verilmiştir. Vergi savcılığı makamının ihdası, vergi denetiminin üst kurul haline getirilmesi, mükellef danışmanlığı ve arabuluculuk mekanizmalarının geliştirilmesi, idari işlemlerin daha erken ve etkili bir şekilde yargı denetimine açılmasına yönelik önlemler alınması, vergi denetiminde uzmanlaşma ve çeşitliliğin sağlanması gibi yapısal ve işlevsel öneriler getirilmiştir. Bu öneriler, idarenin yalnızca vergi kayıp ve kaçaklarıyla etkin mücadele etmesini değil, aynı zamanda mükellef haklarının ve hukuki güvenliğin teminat altına alınmasını da hedeflemektedir. Sonuç olarak, Türkiye'de vergi denetim sistemi ile uygulamaları, kurumsal ve işlevsel açıdan demokratik ve anayasal bir hukuk devleti içinde işlemesi gereken sınırların ötesine geçme riski taşımaktadır. Bu durum, hem mükellef-devlet ilişkilerini hem de vergi sistemine duyulan güveni zedelemekte; vergi ahlakı, gönüllü uyum ve anayasal vergilendirme ilkeleri açısından ciddi sonuçlar doğurmaktadır. Çalışma, bu sorunlara çözüm üretmeyi amaçlayan yapısal ve sistemsel bir model önerisi sunarak literatüre katkı sağlamayı hedeflemektedir.
Özet (Çeviri)
This study examines the legal and functional structure of the tax audit system in Turkey in the context of democracy, constitutional principles, and the rule of law. The main aim of the study is to identify the constitutional risks posed by tax audit processes, particularly concerning the acts of preparing or using false or misleading documents (FMD), within the framework of taxpayer rights, administrative procedure, and judicial review, and to develop solutions to these issues. When examining the structure and practices of the tax audit system in Turkey, it is observed that executive authorities and affiliated agencies have broad powers in tax auditing processes, while the involvement and intervention of judicial authorities remain relatively limited and passive. Furthermore, there are shortcomings in taxpayers' access to effective legal remedies. This study discusses the extent to which this structure aligns with constitutional values such as the principle of legal certainty, generality, equality, legality in taxation, and property rights. The problematic areas of the study are addressed under three main headings. First, the broad unilateral initiative of the administration in tax audits related to smuggling under Article 359 of the Tax Procedure Law, and the insufficient technical involvement of the prosecutor's office are evaluated in terms of the principles of fair trial and investigation. Second, since tax audits are considered“preparatory actions”under administrative law, the inability of taxpayers to fully exercise their rights during the audit process and the consequences of audit reports without judicial review are discussed. Third, the study analyzes how tax collection-oriented institutions, established to encourage voluntary compliance, shape taxpayer behavior and their long-term effects on tax ethics. The study adopts not only a normative but also an empirical and comparative approach, evaluating statistical data on current tax audits in Turkey, the distribution of tax types, audit rates, FMD detection processes, and their judicial referrals. The tax audit practices in countries such as Germany, France, and the USA are compared with Turkey, shedding light on the structural issues within Turkey's system. The study provides concrete proposals for restructuring the tax audit system. These include the establishment of a tax prosecutor's office, the creation of a tax audit board, the development of taxpayer advisory and mediation mechanisms, measures to allow for earlier and more effective judicial review of administrative actions, and the promotion of specialization and diversity in tax audits. These proposals aim not only to combat tax evasion effectively but also to safeguard taxpayer rights and legal security. In conclusion, the tax audit system and its practices in Turkey risk exceeding the boundaries within which they should operate in a democratic and constitutional rule of law state. This situation undermines both the taxpayer-government relationship and the trust in the tax system, leading to serious consequences for tax ethics, voluntary compliance, and constitutional principles of taxation. The study aims to contribute to the literature by presenting a structural and systemic model proposal to address these issues.
Benzer Tezler
- Vergi ceza hukuku bağlamında muhafaza ve ibraz yükümlülüğünün incelenmesi ve değerlendirilmesi
Examination and evaluation of the liability to keep and submission in the context of tax criminal law
MEHMET KÜÇÜKTOPAL
Yüksek Lisans
Türkçe
2021
MaliyeBandırma Onyedi Eylül ÜniversitesiMaliye Ana Bilim Dalı
PROF. DR. BURÇİN BOZDOĞANOĞLU
- Türkiye'de gizli vergi potansiyeli ve bunu etkin vergilendirme yolları
Hidden tax potential in Turkey and the way of effective taxation of it
ŞAFAK ERTAN ÇOMAKLI
- Билим, илим жана маданият тармагындагы Кыргызстан менен Түркиянын кызматташтыгы (1992-2012 жж.)
Kırgız Cumhuriyeti ile Türkiye Cumhuriyeti arasında eğitim, bilim ve kültürel ilişkiler (1992-2012)
KADRİ AĞGÜN
Doktora
Kırgızca
2016
TarihKyrgyz State University named after I ArabaevTarih Ana Bilim Dalı
PROF. DR. TÖLÖBEK ABDRAHMANOV