Diyarbakır Suriçi bölgesinde yer alan medreselerin mimari özellikleri ve onarımlar bağlamında koruma durumlarının değerlendirilmesi
Architectural features of madrasahs in the Suriçi district of Diyarbakır and evaluation of their conservation status in the context of repairs
- Tez No: 948304
- Danışmanlar: PROF. DR. DEMET BİNAN
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Mimarlık, Architecture
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2025
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi
- Enstitü: Lisansüstü Eğitim Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Mimarlık Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Koruma ve Restorasyon Bilim Dalı
- Sayfa Sayısı: 395
Özet
Diyarbakır, köklü tarihi geçmişi ve çok sayıda medeniyete ev sahipliği ile Mezopotamya'nın en eski ve önemli yerleşim yerlerinden biridir. İlk medeniyetler bu bölgede oluşmuştur. Diyarbakır ve çevresinde ilk olarak tarih öncesi dönemlerde yerleşimler görülmektedir. M.Ö. 10.000'e tarihlenen Diyarbakır'ın Ergani İlçesi Çayönü yerleşmesi Neolitik dönemin önemli yaşam merkezlerinden biridir (Özdemir, 2017). İç Kale'de bulunan Amida Höyük'te başlayan Diyarbakır kent yerleşimi, son araştırmalarda M.Ö. 7000'e kadar tarihlendirilmektedir . Ancak devam eden arkeolojik kazı ve araştırmalar kent tarihinin daha eskiye gidebileceğini göstermektedir (İç Kale Kazısı, 2021). Surlarla çevrili olan eski kent merkezi farklı medeniyet ve kültürlerin izlerini günümüze kadar taşıyan çok sayıda kültür varlıklarına sahiptir. 2015 yılında Almanya'nın Bonn şehrinde yapılan UNESCO Dünya Mirası Komitesi 39. toplantısı'nda 'Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri Kültürel Peyzaj Alanı' oybirliğiyle kabul edilerek UNESCO Dünya Miras Alanı Listesi'ne kaydedilmiştir. Bu çok kültürlü ve çok katmanlı yapısıyla dünya mirası olmuştur. Kültürel ve doğal mirası, üstün evrensel değeriyle korunarak günümüze taşınmıştır (UTMK, 2015). Surların çevrelediği ve kentin ilk kurulduğu yer olan Suriçi Bölgesi, dünya mirası varlığı tampon bölgesini oluşturan ve bu mirasın bir parçası olan alandır. Kentsel sit alanı Suriçi bölgesinin tarihi kent dokusunda yüzyılların izini taşıyan çok sayıda önemli sivil ve anıtsal mimari eserler yer almaktadır. Geleneksel evler ve konaklarla beraber cami, medrese, kilise, türbe, han, kervansaray ve hamamlar gibi çok sayıda kültür mirası bir arada bulunmaktadır. Medreseler, bu yapılar arasında mimari ve yapısal özellikleri ile ayrıcalıklı bir yere sahiptir. Diyarbakır Suriçi bölgesinde Artuklular döneminden başlayarak Osmanlılar döneminde devam eden çok sayıda medrese yapılmıştır. Ancak bu medreselerden sadece yedi tanesi günümüze ulaşabilmiştir. Kentsel sit alanı içerisindeki tescilli bu yapılar Mesudiye, Zinciriye, Parlı Safa, Ali Paşa, Hüsrev Paşa medreseleri ve Fatih Paşa Cami Külliyesi içindeki iki medresedir. Bu medreselerden Mesudiye, Zinciriye, Parlı Safa, Ali Paşa ve Fatih Paşa Cami Külliyesi medreseleri (Latifiye ve Bakır) bir yapı grubu içinde yer alırken, Hüsrev Paşa Medresesi tek başına bir yapı olarak bulunmaktadır. Bu çalışmanın temel amacı, Suriçi Bölgesinde günümüze ulaşan medreseleri tarihsel süreç içerisinde araştırmak, mimari özellikleri ile tanıtmak, geçirdikleri onarım ve müdahaleler bağlamında korunma durumlarını değerlendirerek kent ve koruma tarihindeki yerlerini belirlemektir. Bu yapılar içerisinde Artuklu dönemi eseri ve Ulu Cami Yapı Topluluğunun bir parçası olan Mesudiye ve Zinciriye Medreseleri üzerinde daha ayrıntılı inceleme yapılarak günümüze kadar geçirdikleri onarım ve müdahaleleri belirleyerek müdahele aşamaları, değişim ve dönüşümler somut bilgi ve belgelere dayalı bir yaklaşımla ele alınmıştır. Bunun yanında yapılan müdahale ve bozulma durumları anlatılmaktadır. Çalışmanın ilk bölümünde, tezin amacı, kapsamı, sınırları ile kullanılan yöntem anlatılarak yararlanılan başlıca kaynaklar tanıtılmıştır. İkinci bölümde Diyarbakır ili hakkında genel bilgiler verildikten sonra Suriçi Bölgesi kentsel dokusu anıtsal yapıları ile tanıtılmıştır. Medrese kavramı üzerinde durularak, ilk medreselerin oluşumu, Anadolu medreseleri mimari özellikleri ile kısaca özetlenmiştir. Diyarbakır Suriçi medreseleri hakkında bilgiler verildikten sonra Anadolu Medreseleri içindeki yeri ve önemi anlatılmıştır. Üçüncü bölümde, Diyarbakır Suriçi'nde günümüze ulaşan 12. ve 13.yüzyıllarda yapılmış erken dönem Anadolu medreseleri olan Mesudiye ve Zinciriye Medreseleri kapsamlı olarak ele alınarak, tarihsel gelişimleri, mimari özellikleri ve yapıldıkları dönemden günümüze kadar olan değişimleri ile 20.yüzyılda geçirdikleri onarım süreçleri detaylı olarak anlatılmıştır. Daha sonra yapılardaki bozulmalar çevresel bozulmalar, uygun olmayan işlev ve hatalı onarımların neden olduğu bozulmalar, strüktürel bozulmalar, yapı elemanları ve malzemelerdeki bozulmalar olarak sınıflandırılarak anlatılmıştır. Üçüncü bölümün sonuç kısmında Mesudiye ve Zinciriye medreselerini koruma çalışmaları değerlendirilerek, mimari özellikleri ile özgünlük bütünlük ve kullanım durumları özetlenmiştir. Dördüncü bölümde, Diyarbakır Suriçi'nde günümüze ulaşan 12. ve 13. yüzyıl sonrasında yapılmış medreseler Parlı Safa (Muslihiddin Lari) Medresesi, Fatih Paşa Cami Külliyesi içinde yer alan medreseler, Hüsrev Paşa ve Ali Paşa Medresesi sırayla tarihsel gelişimleri ve mimari özellikleri ile tanıtılmıştır. Dördüncü bölümün sonucunda bu medreselerin mimari özellikleri, özgünlük, bütünlük ve ve kullanım durumları özetlenmiştir. Beşinci bölüm değerlendirme ve sonuç olarak iki kısımdan oluşmaktadır. Diyarbakır Suriçi'nde günümüze ulaşan medreselerde görülen çevresel bozulmalar, uygun olmayan işlev ve onarımlar, yapısal bozulmalar değerlendirildikten sonra çalışmada elde edilen veri ve bilgiler doğrultusunda sonuçlar yorumlanmıştır.
Özet (Çeviri)
Diyarbakır is one of the oldest and most significant settlements in Mesopotamia, with its deep-rooted history and its role as home to numerous civilizations. The earliest civilizations emerged in this region. Prehistoric settlements first appeared in Diyarbakır and its surroundings. The Çayönü settlement in the Ergani district of Diyarbakır, dated to 10,000 BCE, is one of the major residential centers of the Neolithic period (Özdemir, 2017). The city settlement of Diyarbakır, which began at the Amida Mound located in İç Kale (Inner Castle), has recently been dated back to 7000 BCE. However, ongoing archaeological excavations and research suggest that the city's history may date back even further (İç Kale Excavation, 2021). The historic city center, surrounded by walls, holds numerous cultural assets that reflect the traces of different civilizations and cultures up to the present day. In 2015, at the 39th session of the UNESCO World Heritage Committee held in Bonn, Germany, the“Diyarbakır Fortress and Hevsel Gardens Cultural Landscape”was unanimously accepted and included in the UNESCO World Heritage List. Its multicultural and multilayered structure granted it world heritage status. Its cultural and natural heritage has been preserved and carried to the present day due to its outstanding universal value (UTMK, 2015). The Suriçi area, where the city was first established and now surrounded by the walls, forms the buffer zone of the World Heritage property and is a significant part of that herirtage.The urban conservation site of Suriçi is home to numerous important civil and monumental architectural works reflecting centuries of historical layers. Alongside traditional houses and mansions, many cultural heritage structures such as mosques, madrassas, churches, tombs, inns, caravanserais, and baths coexist in this area. Among these structures, madrassas hold a distinguished place due to their architectural and structural characteristics. Numerous madrassas were built in the Suriçi region of Diyarbakır, beginning in the Artuqid period and continuing into the Ottoman era. However, only seven of these madrassas have survived to the present day. These registered structures within the urban conservation area are the Mesudiye, Zinciriye, Parlı Safa, Ali Paşa, and Hüsrev Paşa Madrassas, as well as two madrassas located within the Fatih Paşa Mosque Complex. Among these, the Mesudiye, Zinciriye, Parlı Safa, Ali Paşa, and the madrassas of the Fatih Paşa Mosque Complex (Latifiye and Bakır) are parts of architectural groups, whereas the Hüsrev Paşa Madrasah stands alone as a single structure. The main aim of this study is to examine the madrasahs that have survived in the Suriçi area within their historical context, present their architectural features, evaluate their conservation status in the context of repairs and interventions, and determine their place in the history of the city and architectural conservation. A more detailed analysis is made of the Mesudiye and Zinciriye Madrasahs, which are part of the Great Mosque Complex and date to the Artuqid period. Their restoration and intervention history, transformation processes, and structural changes are examined based on concrete data and documentation. The study also discusses deterioration and types of interventions. In the first chapter, the purpose, scope, limitations, and methodology of the thesis are explained, along with the primary sources used. In the second chapter, after presents general information about the city of Diyarbakır, Suriçi region urban fabric is introduced with its monumental structures. Focusing on the concept of madrasah, the formation of the first madrasahs and the architectural features of Anatolian madrasahs are briefly summarized. After givimg information about Diyarbakır Suriçi madrasahs , the role and significance of Diyarbakır madrasahs with in the broader framework of Anatolian madrasahs have been explained. The third chapter provides an in-depth analysis of the Mesudiye and Zinciriye Madrassas, early examples from the 12th and 13th centuries, including their historical development, architectural features, alterations over time, and restoration processes in the 20th century. Types of deterioration are classified and explained under environmental damage, inappropriate functional changes, faulty restorations, structural deterioration, and material degradation. The chapter concludes with an evaluation of the preservation efforts of these two madrasahs, summarizing their architectural characteristics, integrity, originality, and current use. In the fourth chapter, madrassas built after the 12th and 13th centuries in the Suriçi area namely the Parlı Safa (Muslihiddin Lari) Madrasah, the madrassas within the Fatih Paşa Mosque Complex, and the Hüsrev Paşa and Ali Paşa Madrassas are introduced in chronological order, focusing on their historical development and architectural features. The conclusion summarizes their architectural characteristics, originality, integrity, and current usage status. The fifth chapter consists of evaluation and conclusion. It assesses environmental deterioration, inappropriate uses and restorations, and structural degradation observed in the surviving madrassas of Diyarbakır's Suriçi. Based on the data and findings of the study, final interpretations and conclusions are provided.
Benzer Tezler
- Diyarbakır Suriçi bölgesinde yer alan tarihi türbe yapılarının tespiti ve koruma sorunları
Determination and preservation problems of historical tomb buildings in Diyarbakir Surici district
ESRA GÜZEL
- Diyarbakır Suriçi tarihi yapıların yeniden işlevlendirilmesi: Vahap Ağa Hamamı-Deliller Hanı-İskender Paşa Konağı örnekleri
Re-functioning of Diyarbakir Suriçi historical structures: Vahap Ağa Hamami, Deli̇ller Hani, Iskender Paşa Konaği examples
TUBA İNCİ DAMAR ÇALIN
Yüksek Lisans
Türkçe
2021
MimarlıkHasan Kalyoncu ÜniversitesiMimarlık Ana Bilim Dalı
PROF. DR. YÜKSEL BİNGÖL
- Diyarbakır Alipınar Süryani (Mor Kuryakos Keldani) Kilisesi korumave restorasyon önerisi
Diyarbakir Alipinar Syriac (Mor Kuryakos Chaldean) Church conservation and restoration proposal
HALİME DİLAN VURAN İPEKYÜZ
Yüksek Lisans
Türkçe
2024
MimarlıkDicle ÜniversitesiMimarlık Ana Bilim Dalı
PROF. DR. FATMA MERAL HALİFEOĞLU
- Diyarbakır ili Sur ilçesi Savaş Mahallesinde yer alan tarihi konut yapısının mimari koruma bağlamında incelenmesi
An examination of the historical residential building in Savaş Neighborhood Sur district Di̇yarbakır province within the context of architectural conservation
RUBİN KARAKOYUNLU
- Hendek olayları sonrası tarihi kent dokusunun cephe ve silüetler üzerinden incelenmesi
Examination of the historical city texture after the hendek events through facades and silhoutes
ZEYNEP BURAL