Tefsirde tahkik tavrı: Bursevî'nin Evâil Ta'lîka'sı örneği
The approach of taḥqīq in tafsīr: The case of Bursawī's Awāil Ta'līqa
- Tez No: 954753
- Danışmanlar: PROF. DR. ÖMER ÇELİK
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Din, Religion
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2025
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Marmara Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Tefsir Bilim Dalı
- Sayfa Sayısı: 399
Özet
Bu tezde mezc, imtizâc, telfîk, tedâhül, tahkik gibi nitelemelerle ifade edilen İslâmî ilimlerin müteahhir döneminde geçirdiği dönüşüm ve bu dönüşüm neticesinde kazandığı“tahkik tavrı”şeklinde nitelenen yeni formasyonun, tefsir metinlerine yansıması araştırma konusu yapılmıştır. Bu araştırma, taklit-tahkik ve özgünlük tartışmalarının odağındaki dönemin hâkim yazım tarzı olan şerh, hâşiye, taʿlîka, zeyl gibi yazım türlerine dahil olan İsmâil Hakkı Bursevî'nin Taʿlîka ʿalâ evâili Tefsîri'l-Kādī isimli Envârü't-tenzîl şerhi üzerinden yürütülmüştür. Öncelikle dönemlendirme meselesine dair klasik dönemden itibaren süregelen temel tartışmalar üzerinden müteahhir döneme yönelik farklı yaklaşımlar değerlendirilmiştir. Ardından yeni dönemde tümel (küllî) bir disipline evrilip kelam ve felsefeye alternatif hale gelen ve bu sebeple kendisine“tahkik ilmi”(ilmü't-tahkīk) ve“metafizik”(ilm-i ilâhî); mensuplarına“muhakkik sûfîler”; temel metafizik ilkelerine de“tahkik kaideleri”(kavâidü't-tahkīk) denilmeye başlanan tasavvuf ilminin müteahhir evresine odaklanılmıştır. Bu yeni dönem tasavvuf metafiziğini benimseyen Bursevî'nin, Ekberî düşüncenin bilgi anlayışı ve varlık tasavvurunu Taʿlîka üzerinden tefsir literatürüne taşımak suretiyle söz konusu eseriyle diğer musannif, muhaşşî ve şârih müfessirlerden ayrıştığı anlaşılmıştır. İlgili bölümde tahkik ve kavram ağının kullanım keyfiyeti hususunda Ekberî düşüncenin ıstılâhî zemini ve muhakkik sûfîlerin amelî-itikâdî hususlardaki müstakil yolu ele alınmıştır. İkinci bölümde bir muhakkikin portresi başlığıyla Bursevî'nin -tasavvufî bilgi anlayışı ve tahkik ideali doğrultusundaki metafizikçiliği anlamında- muhakkikliği değerlendirilmiştir. Ardından nüshaları, aidiyeti, isimlendirilmesi, telif sebebi ve kaynakları bakımından Taʿlîka isimli eser tanıtılmıştır. Üçüncü bölümde Taʿlîka'ya yansıyan Ekberî düşünce sistemi varlık ve bilgi ana başlıkları altında tasnif edilmiştir. Bu bölümde, tahkik/mezc dönemi düşünürlerinin yalnızca bir Fâtiha şerhi üzerinden dahi bilgi ve varlık anlayışlarını bütüncül bir şekilde tefsire uyarlayabilme kabiliyetlerine dikkat çekilmek istenilmiştir. Son bölümde ise Taʿlîka'da uygulamaya dökülen Ekberî nas yorumculuğuna odaklanılmış; Bursevî'nin vahiy ve Kur'ân anlayışı, tahkik tavrı çerçevesinde tevil ve mecaza yaklaşımı, mevzu rivayetlerin yorum değeri ve beyân-irfân epistemolojilerinin mezci doğrultusunda yaptığı yorum faaliyetine dair hususlar ele alınmıştır.
Özet (Çeviri)
This thesis examines the transformation undergone by Islamic sciences in their later period, as expressed by terms such as mazj, imtizāj, talfīq, tadākhul, and taḥqīq, and the reflection of the new formation acquired as a result of this transformation, described as the taḥqīq attitude, in tafsīr texts. This research was conducted based on Ismāil Haqqī Bursawī's Taʿlīqa ʿalā awāili Tafsīr al-Qāḍī, a sharḥ on Anvār al-tanzīl. This work belongs to the dominant writing styles of the period, which were the focus of debates on taqlīd-taḥqīq, and originality, such as sharḥ, ḥāshiya, taʿlīqa, and zayl. Firstly, different approaches to the later period were evaluated based on fundamental debates that have continued since the classical period regarding the issue of periodisation. Then, the focus shifted to the later stages of ṣūfism. In the new era, ṣūfism has evolved into a comprehensive discipline and become an alternative to kalām and philosophy. For this reason, ṣūfism has been called 'the science of taḥqīq' (ʿilm al-taḥqīq) and 'metaphysics' (al-ʿilm al-ilāhī). Its members are called 'al-ṣūfiyyūn al-Muḥaqqiqūn'. The fundamental principles of metaphysics are called 'rules of taḥqīq' (qawāid al-taḥqīq). Bursawī, who embraced the metaphysics of the new period of ṣūfism, transferred the Akbarī understanding of knowledge and conception of existence to the literature of tafsīr through Taʿlīqa. Thus, it is clear that this work distinguishes him from other muṣannif, muḥashshī and shāriḥ mufassirūn. The relevant section discusses the conceptual framework of Akbarī thought in terms of the use of taḥqīq and the concept network, as well as the independent path of muḥaqqiq ṣūfis in practical and doctrinal matters. In the second section, under the heading 'A Portrait of a Muḥaqqiq,' Bursawī's role as a muḥaqqiq is evaluated in terms of his metaphysical approach, which is consistent with his understanding of ṣūfī knowledge and his ideal of taḥqīq. Then, the work entitled Taʿlīqa was introduced in terms of its copies, ownership, naming, reason for writing, and sources. In the third section, the Akbarī system of thought reflected in Taʿlīqa is classified under the main headings of ontology and epistemology. In this section, attention is drawn to the ability of thinkers of the taḥqīq/mazj period to adapt their understanding of knowledge and existence in a holistic manner even through a single sharḥ on the Fātiḥa. The final section focuses on Akbarī's naṣ commentary as applied in Taʿlīqa: Bursawī's understanding of waḥy and the Qur'ān, his approach to ta'wīl and majāz within the framework of his attitude of taḥqīq, the interpretative value of the ḥadīth on the subject, and his interpretative activities in line with the epistemologies of bayān-ʿirfān are discussed.
Benzer Tezler
- Nişabur tefsir çevresinde muhakkik bir müfessir: Ebü'l-Hasen el-Vâhidî
An exegete in the Nishapur circle of tafsīr: Abū al-Hasan al-Wāḥidī
AHMET AYTEP
Doktora
Türkçe
2023
Dinİstanbul 29 Mayıs ÜniversitesiTemel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. MEHMET TAHA BOYALIK
- Tefsirde dilbilimsel tahlil ve tenkidin özgün bir örneği: El-Baḥru'l-muḥīṭ
An original example of linguistic analysis and criticismin tafsir: Al-baḥr al-muḥīṭ
ABDULLAH KARACA
Doktora
Türkçe
2024
DinAnkara ÜniversitesiTemel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı
PROF. DR. İSMAİL ÇALIŞKAN
- فتح المنان في تفسير القران (سورة: ق)دراسة وتحقيق
Fethu'l-Mennan adlı yazma tefsirinde Kaf suresinin tahkik ve tahlili
AHMED KHALIF HUSSEIN HUSSEIN
Yüksek Lisans
Arapça
2021
DinÇankırı Karatekin ÜniversitesiTemel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı
DR. CEMİL LİV
- Hüsamuddin Bitlisî'nin Camiu't-Tenzil ve't Te'vil eserinin Fatiha ve Bakara 22. ayete kadar tahkiki
تحقيق سورة الفاتحة و (22) آية من بداية سورة البقرة من تفسير جامع التنزيل والتأويل لحسام الدين علي البد ليسي
HOSHANG KHALEEL AZEEZ
Yüksek Lisans
Arapça
2017
DinBingöl ÜniversitesiTemel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı
YRD. DOÇ. DR. NAİM DÖNER
- حاشية عرب زاده الغريق على تفسير البيضاوي من سورة العنكبوت إلى سورة فاطر للمؤلف محمد بن محمد الأنطاكي دراسة وتحقيق
Arabzâde'nin Beydâvi tefsiri hâşiyesi (Ankebût Suresinden Fâtır Suresine kadar): Tahkik ve değerlendirme başlıklı bu çalışma
MOHAMMED HAMZAH HAMAD HAMAD
Yüksek Lisans
Arapça
2022
DinÇankırı Karatekin ÜniversitesiTemel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı
DR. ÖĞR. ÜYESİ HANAN AKKO