Tarihî Moğolca Budist metinlerdeki Eski Uygurca kopyalar
Old Uyghur copies in historical Mongolian Buddhist texts
- Tez No: 966946
- Danışmanlar: PROF. DR. ŞABAN DOĞAN
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Dilbilim, Türk Dili ve Edebiyatı, Linguistics, Turkish Language and Literature
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2025
- Dil: Türkçe
- Üniversite: İzmir Katip Çelebi Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 261
Özet
Bu çalışma, tarihî Moğolca Budist metinlerde yer alan Eski Uygurcadan kopya söz varlığı unsurlarını tespit etmeyi ve bu unsurların dilsel özelliklerini incelemeyi amaçlamaktadır. Uygurlar ve Moğollar arasında, özellikle dinî alanda gelişen etkileşimin dil düzeyindeki izlerini ortaya koymayı hedefleyen araştırma, yalnızca sözcük düzeyindeki kopyalamaları değil, aynı zamanda anlam aktarımı, kalıp sözler ve terminolojik yapılar gibi daha geniş kapsamlı dilsel unsurları da ele almaktadır. Çalışmada, Uygurların tarihsel süreçte Moğol Budizm'i üzerindeki etkisi, özellikle Budist terminolojinin Moğolcaya aktarımında Eski Uygurcanın üstlendiği aracılık rolü üzerinden değerlendirilmiş; bu etkinin dil düzeyindeki yansımaları ayrıntılı biçimde işlenmiştir. Ayrıca bu aktarımın yalnızca erken dönemle sınırlı kalmadığı, geç dönem tarihî Moğolca Budist metinlerinde de benzer izlerin devam ettiği tespit edilmiştir. Araştırma sonucunda, tarihî Moğolca Budist metinlerde yer alan Eski Uygurcadan kopya pek çok sözcük ve dinî terim ortaya konmuştur. Bunlar arasında Türkçe söz varlığı unsurlarının yanı sıra Sanskrit, Soğdca, Toharca, Çince ve Tibetçe gibi farklı dillerden sözcükler de bulunmaktadır. Bu doğrultuda özellikle Sanskrit sözcüklerin Eski Uygurcaya ve oradan Moğolcaya kopyalanması sürecinde belirli fonetik ve yapısal değişim kurallarının izlendiği belirlenmiştir. Bu tez, Uygurların Moğol Budizm'i üzerindeki etkisini doğrudan dilsel veriler üzerinden ortaya koyması bakımından özgün bir katkı sunmakta; aynı zamanda Türk-Moğol dil ilişkileri bağlamında daha önce sınırlı kalmış bazı alanlara yeni bir bakış açısı getirmektedir.
Özet (Çeviri)
This dissertation aims to identify the lexical elements copied from Old Uyghur found in historical Mongolian Buddhist texts and to analyze their linguistic features in detail. Focusing on the linguistic traces of the interaction between the Uyghurs and the Mongols -especially in the religious domain- this study not only examines word-level copies but also investigates broader linguistic phenomena such as calques, set phrases, and terminological structures. The historical influence of the Uyghurs on Mongolian Buddhism is evaluated through the mediating role of Old Uyghur in the transmission of Buddhist terminology into Mongolian, and the linguistic reflections of this influence are discussed comprehensively. The research demonstrates that this transmission is not limited to early periods, as similar traces are also evident in late-period historical Mongolian Buddhist block-printed texts. As a result, a significant number of copied words and religious terms of Old Uyghur origin have been identified in Mongolian Buddhist literature. In addition to Turkic lexical items, the study also includes elements originating from various languages such as Sanskrit, Sogdian, Tocharian, Chinese, and Tibetan. In particular, the copying processes of Sanskrit-origin terms from Old Uyghur into historical Mongolian are shown to follow certain phonetic and structural transformation patterns. This dissertation offers a unique contribution by revealing the Uyghurs' influence on Mongolian Buddhism through concrete linguistic data. It also provides a new perspective on areas within Turkic-Mongolic language contact studies that have remained relatively underexplored.
Benzer Tezler
- Tibet Budizmine ait eski Uygurca bir metin: Mañjuśrīnāmasaṃgīti (giriş-metin-çeviri-notlar-dizin)
An old Uighur teht on Tibetan Buddhism: Mañjuśrīnāmasaṃgīti (introduction-text-translation-notes-index)
ALİCAN ÖZKAN
Doktora
Türkçe
2024
Türk Dili ve EdebiyatıAnkara ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. JALE DEMİRCİ
- Eski Uygur Türkçesi dönemine ait tantrik bir metin: Sitātapatrādhāraṇī
A tantric text of the old Uyghur Turkic period: Sitātapatrādhāraṇī
AYŞE KILIÇ CENGİZ
Doktora
Türkçe
2018
Türk Dili ve EdebiyatıHacettepe ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. EMİNE YILMAZ
- Türkmen Türkçesinin sağlıkla ilgili söz varlığı
Vocabulary of Turkmen Turkish which is related to the health
TUĞÇE SABIR
Yüksek Lisans
Türkçe
2019
DilbilimMuğla Sıtkı Koçman ÜniversitesiÇağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı
DR. ÖĞR. ÜYESİ HAYATİ YILMAZ
- Tarihî Türk lehçelerinde ve çağdaş Sibirya Türk lehçelerinde zamirler
Pronouns in historical Turkish dialects and contemporary Siberian Turkic dialects
SALİH MEHMET ARÇIN
Doktora
Türkçe
2016
Türk Dili ve EdebiyatıMarmara ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. EMİNE AKİLE NASKALİ
- Klasik Moğolca söz varlığında Türkçe kökenli kelimeler ve Türkçe-Moğolca ses denklikleri
The Turkic loanwords in the vocabulary of written Mongol and the Turkic-Mongolic sound correspondences
ORÇUN ÜNAL
Doktora
Türkçe
2016
Türk Dili ve EdebiyatıMarmara ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. GÜLŞEN SEYHAN ALIŞIK