VII. yüzyıldan XVI. yüzyıla kadar İran'da Şiîlik
Shiism in Iran from the 7th to the 16th century
- Tez No: 967748
- Danışmanlar: DOÇ. DR. MURAT SERDAR, PROF. DR. HAŞİM ŞAHİN
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Tarih, History
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2025
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Tarih Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı
- Sayfa Sayısı: 178
Özet
Bu çalışmanın temel motivasyonu, İran coğrafyasında Safevîler öncesi dönemde Şiîliğin tarihsel seyrine dair bütüncül ve derinlemesine bir incelemenin literatürde eksik olmasıdır. Özellikle İslamiyet'in İran'da kabulünden itibaren başlayan ve Safevîler döneminde resmiyet kazanmasına kadar uzanan süreçte, Şiîliğin yalnızca itikadî yönüyle değil, aynı zamanda siyasal yapılarla olan ilişkisi de dikkate alınarak ele alınması gereken çok katmanlı bir mesele olduğu görülmektedir. Bu bağlamda, bu tez çalışması hem Şiîliğin düşünsel ve mezhepsel evrimine ışık tutmakta hem de siyasi yapılarla olan etkileşimlerini irdeleyerek İran'daki mezhepsel dönüşümün arka planını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Literatürde genellikle ayrı ayrı ele alınan Karakoyunlu ve Akkoyunlu dönemleri, bu tezde ilk kez mezhepsel ve sosyopolitik yönleriyle birlikte ve karşılaştırmalı olarak analiz edilmiştir. Böylece Orta Çağ İran tarihi içinde ihmal edilen bu iki önemli Türkmen hanedanlığının, Şiîliğin yayılma sürecindeki rolü ortaya konmuş, Safevî dönemine giden tarihsel-siyasal zemin bütüncül bir yaklaşımla anlaşılır kılınmıştır. Bu yönüyle çalışma hem mevcut literatürdeki boşluğu doldurmakta hem de ileride yapılacak araştırmalara teorik ve metodolojik bir zemin sunmayı hedeflemektedir. Başlangıçta esasen siyasî bir muhalefet hareketi olarak ortaya çıkan Şiîlik, zamanla özgün teolojik ilkeleri ve örgütlü yapısıyla bağımsız bir mezhebe dönüşmüştür. Şiîliğin İran topraklarındaki yayılışı, Hz. Ömer döneminde gerçekleşen fetihlerle başlamış, özellikle Emevîler devrinde siyasî nitelikli isyanlar ve direniş hareketleri biçiminde tezahür etmiştir. Abbasîler döneminde ise bu hareketler kurumsallaşmaya başlamış, Şiîliğe bağlı yerel hanedanlıklar ortaya çıkmıştır. Özellikle Taberistan, Gilan, Kum ve Rey gibi bölgelerde Şiî düşüncenin entelektüel ve toplumsal etkisi daha belirgin hâle gelmiştir. XIII. yüzyıldan itibaren Moğol istilası ve İlhanlılar döneminde yaşanan siyasal kırılmalar, Şiîliğin yapısal dönüşümünü hızlandırmıştır. Bu süreçte Serbedârîler gibi heterodoks Şiî yapılar ortaya çıkmış, özellikle Horasan ve çevresinde toplumsal tabanı güçlü dini-siyasi hareketlere dönüşmüşlerdir. XIV. yüzyılın sonlarından itibaren ortaya çıkan Karakoyunlular ve Akkoyunlular gibi Türkmen kökenli hanedanlar döneminde ise Şiîliğin toplumsal etkisi daha da yaygınlaşmıştır. Bu hanedanların bazı uygulamaları, Safevîler dönemindeki resmî mezhepleşme sürecine zemin hazırlamıştır. Karakoyunluların dini kimliği hakkındaki tartışmalar devam etse de döneme ait belgeler incelendiğinde hem Şiî hem de Sünnî motiflerin bir arada kullanıldığı görülmektedir. Bu durum, mezhepsel kimliğin hâlâ şekillenme aşamasında olduğunu ve siyasi pragmatizmin belirleyici bir rol oynadığını göstermektedir. Akkoyunlular ise özellikle Uzun Hasan döneminde Sünnî ulemaya yaklaşmakla birlikte, Şiî çevrelerle de ilişkiler kurmuştur. Her iki hanedan da tasavvufî hareketlerle temas hâlinde bulunmuş, bu da Şiîliğin halk tabanında kabul görmesini kolaylaştırmıştır. Bu tezde ortaya konulan en önemli sonuçlardan biri, Şiîliğin Safevîler öncesinde sadece teolojik bir doktrin değil, aynı zamanda bir siyasal direniş ve kimlik arayışı biçiminde işlev gördüğüdür. Karakoyunlu ve Akkoyunlu dönemleri, Şiîliğin İran'daki kurumsallaşmasına giden yolda bir geçiş evresi olarak değerlendirilebilir. Bu bağlamda, Şiîliğin VII. yüzyıldan itibaren geçirdiği evreler, Safevîler dönemindeki resmîleşmeye giden sürecin anlaşılması açısından kritik öneme sahiptir. Bu çalışma, Şiîliğin tarihsel dönüşümüne ışık tutarak hem İran İslam tarihine hem de mezhepler tarihine özgün katkılar sağlamaktadır.
Özet (Çeviri)
The primary motivation of this dissertation is the notable absence in the scholarly literature of a comprehensive and in-depth study on the historical trajectory of Shi'ism in the Iranian region during the pre-Safavid era. The emergence and development of Shi'ism in Iran, from the initial acceptance of Islam to its formalization under the Safavid dynasty, constitutes a multi-layered phenomenon that must be addressed not only from a theological perspective but also in relation to political structures. Accordingly, this study aims to illuminate the intellectual and doctrinal evolution of Shi'ism while simultaneously analyzing its interactions with political authorities, thereby offering a holistic framework for understanding sectarian transformations in medieval Iran. While the Kara Koyunlu and Ak Koyunlu periods have generally been studied separately in existing literature, this dissertation undertakes the first comparative analysis of these two major Turkoman dynasties. It demonstrates their respective roles in the dissemination and consolidation of Shi'ism, thereby clarifying the political-religious landscape that paved the way for Safavid hegemony. This approach not only fills a gap in the current historiography but also provides a theoretical and methodological basis for future research. Initially emerging as a political opposition movement, Shi'ism gradually evolved into an independent religious sect with distinct theological principles and an organized structure. Its spread across Iranian territories began with the early Islamic conquests under the Caliph 'Umar and intensified during the Umayyad period through various rebellions. In the Abbasid era, Shi'i movements began to institutionalize, giving rise to local Shi'i dynasties, particularly in regions such as Tabaristan, Gilan, Qum, and Rayy, which became key centers of Shi'i intellectual life. Subsequent developments, particularly the Mongol invasions and the Ilkhanid period, accelerated the transformation of Shi'ism, fostering the rise of heterodox movements such as the Sarbadārīs in Khorasan. During the late 14th and early 15th centuries, the socio-political influence of Shi'ism expanded further under the Kara Koyunlu and Ak Koyunlu dynasties. Their varying policies and engagements with Sufi and Shi'i circles laid important groundwork for the Safavid institutionalization of Shi'ism. While debates persist over the Kara Koyunlu's sectarian identity, historical records indicate the concurrent use of both Sunni and Shi'i symbols, suggesting that sectarian affiliation was still fluid and shaped largely by political pragmatism. The Ak Koyunlu, especially under Uzun Hasan, maintained relationships with Sunni scholars while also engaging with Shi'i elements. Both dynasties maintained close ties with mystical movements, facilitating Shi'ism's acceptance among the broader populace. One of the central findings of this study is that, in the pre-Safavid period, Shi'ism functioned not only as a religious doctrine but also as a form of political resistance and identity formation. The Kara Koyunlu and Ak Koyunlu eras represent a transitional phase in the institutionalization of Shi'ism in Iran. Understanding these phases is crucial for interpreting the official adoption of Shi'ism under the Safavids. This dissertation contributes original insights to both Islamic and sectarian historiography by shedding light on the historical transformation of Shi'ism in the Iranian context.
Benzer Tezler
- XVI. ve XVII. yy. Osmanlı tekstil ve çini sanatında sümbül motifi
Hyacinth motive in XVI. and XVII. c. Ottoman textile and ceramic art
ZERRİN KÜÇÜKKARAGÖZ
Yüksek Lisans
Türkçe
1998
El SanatlarıMarmara ÜniversitesiGeleneksel Türk El Sanatları Ana Bilim Dalı
PROF. AYLA SALMAN GÖRÜNEY
- Borçalı bölgesi (VII-XX. yüzyıllar)
Borchalı region (VII-XX. centuries)
GUSAN ASKEROV
Yüksek Lisans
Türkçe
2020
TarihBursa Uludağ Üniversitesiİslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı
DR. ÖĞR. ÜYESİ İLHAMİ ORUÇOĞLU
- İslâm Fetihlerinden Osmanlı hâkimiyetine kadar Ayıntâb ve çevresinin tarihi
The history of Aintab and its surroundings from the Islamic Conquests to the Ottoman rule
MEHMET ÇİFTCİ
Yüksek Lisans
Türkçe
2015
TarihGaziosmanpaşa ÜniversitesiTarih Ana Bilim Dalı
PROF. DR. MEHMET MÜNİR ATALAR
- XVI. yüzyılda Balat kazâsı (tahrîr defterlerine göre)
The district (kaza) of Balat in XVIth century (according to tahrîr registers)
MİKAİL ACIPINAR