Бийик тоо шарттарында hippophae altaica өсүмдүгүнүнинтродукцияланышы жана биологиялык өзгөчөлүктөрү
Yüksek dağ koşullarında hipophae altaika'nın biyolojik özellikleri ve tanıtımı
- Tez No: 967769
- Danışmanlar: DOÇ. DR. N.İMANBERDİEVA
- Tez Türü: Yüksek Lisans
- Konular: Belirtilmemiş.
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2025
- Dil: Kırgızca
- Üniversite: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
- Enstitü: Lisansüstü Eğitim Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Biyoloji Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 108
Özet
Бүгүнкү күндө дүйнө жүзүндөгү эң актуалдуу маселелердин бири калкты экологиялык жактан таза азык-заттар менен камсыз кылуу жана дары чөптөрдөн табигый дары-дармек өндүрүү болуп саналат. Кыргызстан өсүмдүктөр дүйнөсүнүн ар түрдүүлүгү жана табигый таза жаратылыш ресурстары менен экологиялык продуктуларды өндүрүү очогу боло алат. Мунун ичинен чычырканак өсүмдүгүнүн табигый продукция алууда мааниси чоң. Чычырканак – жийде гүлдүүлөр уруусундагы эки үйлүү, анча чоң эмес дарак же бадал, бутактарында курч ийнелери бар өсүмдүк. Бийиктиги 3-5 м кээде 10-11 м жетет. Эки үйлүү өсүмдүк – энелик жана аталык гүлдөрү ар кыл тобунда болот. Жалбырактары күмүш түстө, жакын катар жайгашкан, узундугу 8 см. Толук мөмөсү күлгүн сары түстө, шар түрүндөгү, көлөмү буурчактын данындай, даамы кычкыл-таттуу. Күзүндө бышат жана бадалында жазга чейин калат. Кыргызстандын жыш чычырканак калыңдыктары антропогендик таасирдин аркасында (өрт, кыюу, мал жаюу, шагыл, кум иштетүүдөн, күрүч аянттарын жасоодон, жайыттарды түзүүдөн, айыл-чарба өсүмдүктөрүн айдоо үчүн жер бошотуудан, пансионаттардын территорияларын чоңойтуусунун натыйжасында) акырындык менен жоголуп бара жатат. Азыркы учурда деле чычырканактын абалы жакшыра элек (Асаналиева жана Асылбекова 2019). Мындан сырткары табигый чычырканактын тикендүү болушу, мөмөлөрүнүн кичинелиги жыйып терүү иштерин кыйындатат. Мына ушулардын баардыгы жаңы чычырканак плантацияларын түзүү зарылчылыгын жаратат (Google 2020). Эл буга чейин чычырканактын жапайы түрүнүн гана мөмөлөрүн колдонуп келишкен. Бирок чычырканактын мөмөлөрү майда, тикенектүү болгондуктан терүү кыйынчылыктарын жаратат. Алтай сорту 1981-ж. М.А. Лисавенко атындагы илим изилдөө борборунда алынган. Ата-энелик үлгү катары Катун экотиби жана Щербинка -1 сорту алынган. 1997-ж. айыл чарбасында колдонууга уруксат алынган. Алтай чычырканагы бийиктиги 3-4 м жеткен бадал өсүмдүгү. Жаш сабактары күмүш түстө болот, улам өскөн сайын карара баштайт. Жалбырагы ичке узун, узундугу 6 см ге жетет. Гүлдөрү кичик жана ак өңдө. Мөмөсү бутактарга бекем бекип жайгашкан, кызгылт-сары түстө, бир мөмөсүнүн салмагы 0,8-0,9 г түзөт, даамы таттуу. Негизги артыкчылыктары: мөмөсү таттуу, суукка чыдамдуу, сабагынын кабыгы катып кетпейт, ийилчектигин узак убакыт сактайт, мөмөсү чоң, түшүмдүүлүгү жогору, ар бир бадалдан 15 кг чейин түшүм жыйноого болот, ооруга туруктуу, ар кандай шартта өсүүгө жөндөмдүү, отургузууга оңой (Google 2025). Биздин өлкөгө тикенексиз чычырканак 2017-ж. бери алынып келинип өстүрүлүүдө. Кыргыз жеринде жапайы чычырканактын 100 мөмөсү болжол менен 25 граммды түзөт. Ал эми тикенексиз түрүнүн мөмөлөрү алардан 5 эсе чоң. Алтай сортунун мөмөсүнүн 100 даанасы 74-90 граммга жетип таттуу келет. Диссертациялык иште чычырканак (Hippophae rhamnoides) өсүмдүгүнүн Алтай сортунун (Hippophae altaica) бийик тоо шарттарында интродукцияланышы жана биологиялык өзгөчөлүктөрүнүн натыйжалары берилген. Изилдөөлөр 2023-2024-жж. Нарын облусунун Ат-Башы жана Ак-Талаа райондорунда жүргүзүлдү. Чычырканак азыктык баалуулугу жана дарычылык касиети жогору өсүмдүк болуп саналат. Ат-Башы районунун Баш-Кайыңды айылынын жергиликтүү тургуну Кекелеков Иличбек бир гектар аянтка 1000 түп чычырканактын Алтай сортун отургузган. Көчөттөр 2023-ж. жаз мезгилинде тигилген. Түшүмүн 3-4 жылдан кийин бере баштайт. Ар бир көчөттөн 10-15 кг түшүм алуу күтүлүүдө. Аймак деңиз деңгээлинен 2090 м бийиктикте жайгашкан. 2024-ж. жаз мезгилинде көчөттөр 10-15 см өскөн. Отургузулган 1000 түптүн ичинен 100 көчөт өсүп кете алган эмес. Ак-Талаа районундагы Чолок-Кайың айылында беш гектар аянтка төрт жарым миңге жакын чычырканактын тикенексиз, алтай сортундагы көчөтү тигилген. Айылдын четиндеги аймакка 4500 түп чычырканак, 2023-ж. жаз айларында отургузулган. Сугаруу сугат суусу менен жүргүзүлөт. Бир жылдык өсүшү 15-20 см. Аймак деңиз деңгээлинен 1824 м бийиктикте жайгашкан. Бул аймакта отургузулган чычырканактардын өсүүсү жакшы. Ачкыч сөздөр: Hippophae altaica, биологиялык өзгөчөлүгү, дарычылык касиети, интродукцияланышы, өсүүсү.
Özet (Çeviri)
Dünyada birçok bitki var. Bunlardan yaklaşık 5 bin tür incelendi, ancak insanlar hala birincil tür olarak yalnızca birkaç on tanesini kullanıyor. Bunların arasında buğday, pirinç, mısır ve patates ilk sırada yer alıyor. Protein, yağ ve karbonhidratlara ek olarak, bir kişinin vitaminlere ve diğer biyolojik olarak aktif maddelere de ihtiyacı vardır. Kötü ekoloji ve sürekli nöro-duygusal stres altında yaşayan bir insanın tıbbi ve diyet özelliklerine sahip yüksek kaliteli yiyeceklere ihtiyacı vardır. Geleneksel olmayan bitkiler burada yardımcı olabilir. İnsanlar için en değerli biyolojik olarak aktif maddeleri içerirler ve çeşitli tatlarda farklılık gösterirler. Çoğu çevre dostudur. Bu tür bir dizi bitkinin başında deniz topalak vardır. Deniz topalak eşsiz bir multivitamin bitkisidir. Sadece deniz topalak meyvelerinde değil, tohumlarında, kabuğunda ve yapraklarında da bulunan vitamin ve diğer besin maddeleri kompleksi, onu çeşitli hastalıkların tedavisinde vazgeçilmez bir ilaç haline getirmektedir. Deniz topalak, ondan elde edilen doğal yağı sayesinde dünya çapında ün kazandı. Yorgunluğu giderme ve bağışıklığı geri kazanma, vücudu radyoaktif parçacıklardan ve ağır metal tuzlarından arındırma, çeşitli iltihapları tedavi etme ve cildi gençleştirme, kalbin, sindirim ve solunum sistemlerinin işleyişini iyileştirme, kandaki kolesterol seviyelerini düşürme, eklem hareketliliğini geri kazanma ve kan damarlarını temizleme yeteneğine sahiptir. Türkistan deniz topalak - Hippophae turkestanica (H. rhamnoides aust.) hanımeli cinsinden ikievcikli, küçük bir ağaç veya çalıdır, dallarında keskin iğneleri olan bir bitkidir. İrisaceae dikotiledon bitkilere aittir. Ağaçlar veya çalılar şeklindedirler. Yapraklar basit alternatif veya düğümlü kanatlıdır. Çiçek aynı cinsiyetten veya biseksüel.Bu cins, yaklaşık 500 tür olmak üzere 3 cins içerir. Tüm hanımeli türlerinin köklerinde kök nodülleri vardır. Bu nedenle bu cinsin bitkileri çok zayıf topraklarda bile büyüyebilir. Esas olarak ikievcikli bitkiler: erkek ve dişi çiçekler iki farklı bitkide düzenlenmiştir. Bu cinsin üyeleri esas olarak Avrupa, Asya ve Kuzey Amerika'da dağılmıştır. Deniz topalak, Orta Asya'da, Kafkasya'da, Batı Sibirya'nın güneyinde, nehirlerin ve göllerin kıyısında yoğun çalılıklarla yetişir. Ek olarak, deniz topalak Avrupa ülkelerinde de bulunabilir. Özellikle Finlandiya, İsveç, Polonya ve Almanya'daki nehirler boyunca yaygındır. Ve BDT
Benzer Tezler
- Бийик тоо шарттарында hippophae altaica өсүмдүгүнүн интродукцияланышы жана биологиялык өзгөчөлүктөрү
Yüksek dağ koşullarında hipophae altaika'nın biyolojik özellikleri ve tanıtımı
CANIL BEKTURGAN OĞLU
- Кошок жана кошокчулар: кечээгиси жана азыркы учур (Бaткен, Токтогул, Кaрa-Кулжa aймaктaрындaгы жыйналган кошоктордун негизинде)
Geçmişten günümüze ağıt ve ağıtçılar (Batken, Toktogul, Kara-Kulca bölgeleri ağıtları örneklerinde) / Lament and performer from Batken, Toktogul, Kara Kulca / Поминальные причитания и традиционные причитания, причитающие: Прошлое и настоящее (Поминaльные песни и исполнители Беткенa, Токтогул и Кaрa-Кулжи)
RİFAT NERGİZ
Doktora
Kırgızca
2020
Halk Bilimi (Folklor)Kırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTürkoloji Ana Bilim Dalı
PROF. DR. LAYLİ ÜKÜBAEVA
- Cengiz Aytmatov'un uzun hikâyelerinde hümanizm meselesinin edebî yönden incelenmesi
Чыңгыз Айтматовдун повесттеринде гуманизм маселесинин көркөм иликтениши
SAFA KIRVELİ
Yüksek Lisans
Türkçe
2011
Türk Dili ve EdebiyatıKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTürkoloji Ana Bilim Dalı
PROF. DR. LAYLİ ÜKÜBAYEVA
PROF. DR. ORHAN SÖYLEMEZ
- Sosyal medyanın şeçmen tercihleri üzerindeki etkileri '2015 Kırgızistan parlamento seçimleri örneği'
'социалдык медианын шайлоочулардын тандоолоруна тийгизген таасирлери ' кыргызстандагы 2015-жылдагы парламенттик шайлоонун мисалында'
NURCAN CUMABEK KIZI
Yüksek Lisans
Türkçe
2016
İletişim BilimleriKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesiİletişim Ana Bilim Dalı
YRD. DOÇ. DR. ERDOĞAN AKMAN
- Toplumsal iletişimde ritüellerin toplumsal iletişimde rolü: Tıva kültüründe düğün törenlerinin analizi
Социалдык коммуникациядагы ырым-жырымдардын ролу: тыва маданиятындагы үйлөнүү үлпөтүнүн
ÇİNÇİ SAMBUGA
Yüksek Lisans
Türkçe
2012
İletişim BilimleriKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesiİletişim Bilimleri Ana Bilim Dalı
PROF. DR. BAYRAM KAYA