Geri Dön

Ütopyadan heterotopyaya mekânsal değerlendirmeye yönelik bir model önerisi: Karabük örneği

A model proposal for spatial evaluation from utopia to heterotopia: the case of Karabük

  1. Tez No: 968056
  2. Yazar: FATMA GONCA ER
  3. Danışmanlar: PROF. DR. YASİN DÖNMEZ
  4. Tez Türü: Doktora
  5. Konular: Mimarlık, Architecture
  6. Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
  7. Yıl: 2025
  8. Dil: Türkçe
  9. Üniversite: Karabük Üniversitesi
  10. Enstitü: Lisansüstü Eğitim Enstitüsü
  11. Ana Bilim Dalı: Mimarlık Ana Bilim Dalı
  12. Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
  13. Sayfa Sayısı: 370

Özet

Tez çalışmasında, günümüz kentlerinde ortaya çıkan heterotopyaların zamansallık ve mekânsallık bağlamında biçimlenişleri, semantik ve sentaktik düzeyde irdelenmiştir. Heterotopya kavramı, kentsel düzlemde Foucault'nun“öteki mekân”anlamına gelen kavramsallaştırması ve Lefebvre'nin“mekânın üçlü diyalektiği”çerçevesinde geliştirdiği yorumlarıyla anlamsal temele yerleştirilmiştir. Bu teorik çerçeve, Endüstri Devrimi sonrasında değişen kentsel mekân pratikleriyle desteklenmiş, modernleşme süreci ve onun yarattığı dönüşümler üzerinden tartışılmıştır. Endüstrileşme, tarımsal üretim ekonomisinin yerini endüstriyel tabanlı üretim almasına neden olmuştur. Rönesans ile başlayan yenilik hareketi, Fransız Devrimi ile teokratik monarşinin gücünü kaybetmesine zemin hazırlamış ve düşüncenin özgürleşmesine olanak tanımıştır. Liberal düşüncenin yaygınlaşması bireyi soyut sınırların dışına çıkarırken, icatlar ve teknolojik buluşlar endüstriyel üretimi artırmıştır. 19. yüzyılda Endüstri Devrimi'nin yükselişi, gündelik yaşam dönüştürmüş ve mekânı tasarlayan mimarlık ve şehircilik disiplinleri, modern hayatın inşasında kullanılan bir enstrümana dönüştürmüştür. Endüstrileşme sürecinde Avrupa kentlerinde nüfus artışına bağlı olarak kontrolsüz yapılaşma, kimlik ve aidiyetin aşınması gibi sorunlar şehirleşmenin temel pratiklerinin yeniden sorgulanmasını beraberinde getirmiştir. Böylelikle modern mimarlık ve şehircilik kuralları geliştirilmiştir. 20. yüzyılda I. Dünya Savaşı ve kolonizasyon hareketleri, endüstrileşmeyi küresel ölçekte yaygınlaştırmış; II. Dünya Savaşı'nın yarattığı yıkım ise barınma sorununu tekrardan gündeme getirmiştir. Bu bağlamda CIAM toplantılarında kabul edilen Atina Anlaşması ile şehirleşmenin kuralları yeniden tanımlanmıştır. Ancak 1960'lardan itibaren modernizmin eleştirel biçimde sorgulanmasıyla postmodern söylemler ortaya çıkmış ve şehircilik pratikleri yeniden tartışmaya açılmıştır. 1964 yılında Türkiye'nin de taraf olduğu Venedik Tüzüğü, şehirlerin korunması, kimlik, aidiyet, kültürel miras ve süreklilik bağlamında yeni ilkeler getirmiştir. Böylece endüstrileşmenin rasyonalist şehirleşme pratiklerine dayalı normatif yapısı dönüşmeye başlamıştır. II. Dünya Savaşı öncesinde banliyöleşme fikri ön plana çıkarken, savaş sonrasında mevcut şehirlerin iyileştirilerek yaşanabilir mekânlara dönüştürülmesi önem kazanmıştır. Tez kapsamında retrospektif yöntemle incelenen süreçte heterotopya kavramı, öncülü olan ütopya kavramı ile ilişkilendirilmiş; Platon'un ideal devlet söyleminden günümüze uzanan süreçte zamansal ve mekânsal bağlamda analiz edilmiştir. Güncel teorisyenlerin heterotopya ile örtüşen görüşleri değerlendirilerek kavramın kentsel mekândaki örneklem alanı genişletilmiştir. Bu bağlamda heterotopya, Foucault ve Lefebvre'nin kavramsallaştırmalarının yanı sıra güncel kuramsal yaklaşımlar aracılığıyla yorumlanmış, semantik açıdan derinleştirilmiştir. Çalışmada ayrıca heterotopya kavramının sentaktik açıdan incelenebilmesi için bir model hazırlanmıştır. Bu modelde, tarihsel kırılmaların kentsel mekâna yansımaları üzerinden Endüstri Devrimi'nin ideal kent ütopyaları nirengi noktası olarak belirlenmiş; art zamanlı analizle kentsel tipolojilerde ortaya çıkan değişimler irdelenmiştir. Heterotopya özelliği taşıyan kentsel oluşumlar nitel yöntemlerle tanımlanmış, ardından kavramın somut olarak ölçülebilirliği tartışılmıştır. Bu doğrultuda mahalle ölçeğinde uygulanabilecek yöntemler araştırılmış ve mekân dizimi (space syntax) ile heterotopya arasında kurulan bağlamsal köprü üzerinden ölçüm yöntemi belirlenmiştir. Böylece heterotopya dokularının nicel yöntemlerle analizine olanak sağlayan bir model geliştirilmiştir. Çalışma alanı olarak, Cumhuriyet sonrası modernleşme politikaları çerçevesinde Kardemir Demir Çelik Fabrikası'nın kurulmasıyla kentleşme süreci başlayan Karabük seçilmiştir. Karabük kent merkezinde,“Yıldız Mimar-Şehirci (Starchitect–Urbanist)”yaklaşımıyla farklı dönemlerde hazırlanan dört plan incelenmiştir. Kentin ilk planlı yerleşim alanı olan Yenişehir Mahallesi'nden başlayan kentsel büyüme etkisi, heterotopya bağlamında değerlendirilmiştir. Öncelikle bu dört plan dönemi uluslararası tarihsel kırılmalar bağlamında art zamanlı analizle incelenmiş ve benzerlikleri ortaya konmuştur. Ardından Henri Prost'un modernist-ütopyacı üslupta Yenişehir Mahallesi'nde fabrika lojman ihtiyacı için hazırladığı 1938 Mevzii Planı nirengi noktası kabul edilerek sonraki planlar mekân dizimi yöntemiyle analiz edilmiştir. Planlama dönemlerinin bağımsız analizleri sayesinde dönemsel şehircilik normlarının yansımaları ve Prost'un planı ile karşılaştırmalı analizleri ile heterotopik özellikler gösteren kentsel dokular nicel olarak ortaya çıkarılmıştır. Sonuç olarak, tez çalışması kapsamında, gerek modernist planlama normlarınca üretilen gerekse kendiliğinden ortaya çıkan heterotopik kentsel mekânlar, nitel ve nicel yöntemlerle analiz edilerek açığa çıkarılmış, söz konusu mekânların şehircilik pratikleri içinde nasıl konumlandığı ve nasıl değerlendirilebileceği tartışılmıştır.

Özet (Çeviri)

In this thesis, the configurations of heterotopias emerging in contemporary cities have been examined within the temporal and spatial context at both semantic and syntactic levels. The concept of heterotopia has been placed on a semantic foundation in the urban domain through Foucault's conceptualization of the“other space”and Lefebvre's interpretation developed within“the framework of the spatial triad”. This theoretical framework has been supported by urban spatial practices that have transformed since the Industrial Revolution and has been discussed through the processes of modernization and its resulting transformations. Industrialization led to the replacement of the agrarian production economy with an industrial-based mode of production. The innovation movement that began with the Renaissance, culminating in the French Revolution, paved the way for the weakening of theocratic monarchy and enabled the emancipation of thought. The spread of liberal ideas liberated the individual from abstract boundaries, while inventions and technological discoveries enhanced industrial production. In the 19th century, the rise of the Industrial Revolution transformed everyday life, and the disciplines of architecture and urban planning that shape space became instruments employed in the construction of modern life. During the process of industrialization, issues such as uncontrolled urban growth caused by population increase in European cities, as well as the erosion of identity and sense of belonging, brought about a re-examination of the fundamental practices of urbanization. Thus, the principles of modern architecture and urban planning were developed. In the 20th century, World War I and the processes of colonization expanded industrialization on a global scale; the devastation caused by World War II once again brought the issue of housing to the forefront. In this context, the Athens Charter, adopted during the CIAM congresses, redefined the principles of urbanization. However, from the 1960s onwards, with the critical questioning of modernism, postmodern discourses emerged and urban planning practices were opened to debate. The Venice Charter of 1964, to which Turkey was also a signatory, introduced new principles regarding the preservation of cities in terms of identity, belonging, cultural heritage, and continuity. Thus, the normative structure of rationalist urbanization practices shaped by industrialization began to transform. While suburbanization had been at the forefront before World War II, in the post-war period the emphasis shifted toward improving existing cities to make them more livable. Within the scope of the thesis, through a retrospective method, the concept of heterotopia has been associated with its precursor, the concept of utopia, and analyzed in the temporal and spatial context extending from Plato's notion of the ideal state to the present. The perspectives of contemporary theorists overlapping with the idea of heterotopia have been evaluated, thereby expanding the field of application of the concept within the urban domain. In this framework, heterotopia has been interpreted not only through the conceptualizations of Foucault and Lefebvre but also via contemporary theoretical approaches, and has been deepened semantically. In the study, a model was also developed to examine the concept of heterotopia from a syntactic perspective. In this model, the ideal city utopias of the Industrial Revolution were identified as a reference point through the reflections of historical ruptures on urban space, and the transformations emerging in urban typologies were analyzed by means of diachronic analysis. Urban formations exhibiting heterotopic characteristics were identified through qualitative methods, and subsequently, the measurability of the concept in concrete terms was discussed. In this context, methods applicable at the neighborhood scale were explored, and an analytical framework was established through the contextual linkage between space syntax and heterotopia. Thus, a model enabling the analysis of heterotopic fabrics through quantitative methods was developed. As the case study area, Karabük was selected, where the process of urbanization began with the establishment of the Kardemir Iron and Steel Factory within the framework of modernization policies of the Republican era. In the city center of Karabük, four master plans prepared in different periods with the“Starchitect–Planner”approach were examined. The dynamics of urban expansion originating from Yenişehir Neighborhood, the city's initial planned settlement, have been analyzed in the context of heterotopia. Firstly, these four planning periods were analyzed diachronically in the context of international historical ruptures, and their commonalities were revealed. Subsequently, the 1938 Mevzii Plan, prepared by Henri Prost in a modernist-utopian style to meet the factory housing demand in Yenişehir Neighborhood, was accepted as a reference point, and the subsequent plans were analyzed through the space syntax method. Through independent analyses of each planning period, the reflections of urban planning norms were identified, and by means of comparative analyses with Prost's plan, urban fabrics exhibiting heterotopic characteristics were quantitatively revealed. As a result, within the scope of the thesis, both heterotopic urban spaces produced through modernist planning norms and those that emerged spontaneously have been revealed through qualitative and quantitative analyses, and the ways in which these spaces are positioned and can be evaluated within urban planning practices have been discussed.

Benzer Tezler

  1. Tez No

    606462

    Postmodern kentin izinde mizah heterotopyaları: İstanbul üzerine bir değerlendirme

    Humour heterotopias in the trace of postmodern city: An assessment on İstanbul

    TUĞBA ÖZTÜRK

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    2019

    Mimarlıkİstanbul Teknik Üniversitesi

    Mimarlık Ana Bilim Dalı

    DOÇ. DR. YASEMİN ALKIŞER BREGGER

  2. Tez No

    305709

    Literary spaces as the representation of dominant ideologies in the context of dystopias written between 1920 and 1950

    1920 ve 1950 arasında yazılmış ters ütopyalar bağlamında baskın ideolojinin temsili olarak yazınsal mekanlar

    RABİA ÇİĞDEM ÇAVDAR

    Yüksek Lisans

    İngilizce

    İngilizce

    2011

    MimarlıkOrta Doğu Teknik Üniversitesi

    Mimarlık Bölümü

    DOÇ. DR. GÜVEN ARİF SARGIN

  3. Tez No

    835033

    Ütopyadan iklimkurguya: Türk edebiyatında üç iklimkurgu romanı örneğinde doğa kültür ikiliğinin ekoeleştirisi

    From utopia to climfiction: Ecocritization of nature-cultural dichotomy in the case of three climate fiction novels in Turkish literature

    ÜMİT YAŞAR ÖZKAN

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    2023

    Türk Dili ve EdebiyatıFatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi

    Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı

    DOÇ. DR. ZEYNEP KEVSER ŞEREFOĞLU DANIŞ

  4. Tez No

    871497

    İmparatorluktan Cumhuriyete Türk devrim süreci üzerine distopik tarih yazımı

    Dystopian historiography on the Turkish revolutionary process from the empire to the Republic

    ŞAHSENEM MERİÇ GEBİÇ

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    2024

    TarihAnkara Hacı Bayram Veli Üniversitesi

    Tarih Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. CENK REYHAN

  5. Tez No

    855585

    Distopyalarda siyasal ve sosyal kurumlar

    Political and social institutions in dystopias

    FAYIK ACUN

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    2024

    Siyasal BilimlerMardin Artuklu Üniversitesi

    Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı

    DOÇ. DR. İZZET ÇIVGIN

Geri Dön