Türkistanlı Ceditçi Abdullah Avlânî - Hayatı ve Şiirleri
Abdullah Avlânî, Cedidist, from Turkestan - Life and Poems
- Tez No: 348139
- Danışmanlar: PROF. DR. ŞUAYIP KARAKAŞ
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Türk Dili ve Edebiyatı, Turkish Language and Literature
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2013
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Gazi Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 760
Özet
Bu çalışma, Türkistanlı Ceditçi aydın eğitimci, gazeteci, mütercim, aktör, fikir adamı, şair ve yazar Abdullah Avlânî?nin hayatı, eseri ve faaliyetleri hakkındadır. Bu yazıda, başta 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başlarında Türkistan?da ortaya çıkan Ceditçilik hareketi ve bu hareket mensuplarının plân, program, gaye ve faaliyetleri hakkında genel bir değerlendirme yapılmıştır. Çalışmanın esas konusunu teşkil eden Abdullah Avlânî?nin sırayla eğitim, neşriyat, gazete ve tiyatro alanındaki faaliyetleri ve şairliği, birçok eserden mukayeseli bir şekilde öğrenilerek ortaya konulmuştur. Ayrıca Avlânî?nin Çarlık ve Bolşevik döneminde kamu kurum ve kuruluşlarında, yurt içi ve yurt dışında yaptığı görev ve yürüttüğü faaliyetler hakkında da bilgi verilmiştir. Abdullah Avlânî, çağdaş eğitimden geri kalmış milletini modern Batı eğitim sistemine göre eğitmeyi kendine amaç edinmiştir. Bu amacını eğitim, gazete ve tiyatro alanındaki faaliyetlerinin yanı sıra şiir yazmak suretiyle gerçekleştirmeye çalışmıştır. Abdullah Avlânî, İsmail Bey Gaspıralı?nın kurduğu Usûl-i Cedit mekteplerini Türkistan?da açan ilk aydınlardan biridir. Avlânî, 1904 yılında Taşkent?in Mirâbâd ilçesinde, 1909 yılında ise Şeyhantâhur ilçesinin Degrez mahâllesinde Usûl-i Cedit mektepleri açmıştır. Bu sırada yeni ders kitaplarına ihtiyaç bulunduğunu hissetmiş, yeni ve çağdaş kitaplar hazırlamıştır. Onun ?Birinçi Muallim?, ?İkkinçi Muallim?, ?Türkî Gülistan yahut Ahlâk?, ?Mektep Gülistanı? ?Üçinçi Muallim?, ?Mektep Coğrafiyası?, ?Hesap Meseleleri? gibi kitaplarla; ?Edebiyat yahut Millî Şiirler? mecmuası Usûl-i Cedit mekteplerinde ders kitabı olarak kullanılmıştır. Abdullah Avlânî, 1909?da Taşkent?te ?Cemiyet-i Hayriye? adıyla bir yardım derneği kurmuş, mahallî halkın çocuklarının eğitim almaları için para toplayıp, okullara dağıtmıştır. Ancak her türlü yeniliğe ?Ruslaşma?, ?Batılılaşma? ve ?Hırıstiyanlaşma? gözüyle bakan bazı din adamları ve onların takipçileri, Ceditçilerin eğitim alanındaki faaliyetlerine engel olmuşlardır. Dolayısıyla Avlânî?nin açtığı Usûl-i Cedit mektepleri, hem cahil halkın, hem de Türkistan?ın ve Türkistanlıların gelişmesini istemeyen Çar Rusyasının baskıları sonucunda kapatılmıştır. Avlânî, Türkistan Müslümanlarını yayın yolu ile Avrupa medeniyetine yönlendirmek ve aydınlatmak maksadıyla Terakkî, Şühret ve Asya adlı gazeteleri neşretmiştir. Yine yukarıda belirtilen amaçlara hizmet etmek üzere 1910?lu yıllarda ?Neşriyat? (19 Eylül 1914) ve ?Mektep? (18 Mart 1916) şirketlerinin kurulmasına da önayak olmuştur. Abdullah Avlânî, 1917 Şubat olaylarından sonra ?Yaşasın Halk Cumhuriyeti? ilkesinden yola çıkarak, Turan gazetesini çıkarmaya başlamıştır. Bu gazetenin gayesi, ?Müslümanlar arasında uzun yıllardan beri devam etmekte olan umumî zorluk, bid?at ve hurafeleri bitirmek, gelecekte kurulacak olan cumhuriyet yönetimine halkı hazırlamak?, olarak açıklanmıştır. Avlânî, 1918?de İştirakiyyun adlı gazete ve Kasabaçılık Hareketi adlı dergide, 1920 yılında ise Kızıl Bayrak adlı gazetede yayın faaliyetini sürdürmüştür. Abdullah Avlânî?nin başkanlığında 1913 yılında ?Turan? adlı bir tiyatro topluluğu kurulmuştur. Türkistan?da tiyatroyu tanıtmak ve geliştirmek, halkın kültür ve eğitim seviyesini yükseltmek, bu topluluğun başlıca amaçlarını oluşturmuştur. Avlânî?nin ?Turan? topluluğu 1914 yılında Behbûdî?nin Pederküş piyesini ilk defa Taşkent?te sahneye koymuş ve halktan büyük ilgi görmüştür. Sadâ-yı Türkistan gazetesi, ?Turan? topluluğu hakkında bir makale yayımlayarak onu ?Millî Tiyatro? olarak adlandırmıştır. Turan tiyatro topluluğu sırasıyla Taşkent, Semerkant, Hokand, Kettekorgan, Buhara, Andican ve Nemengan gibi Türkistan?ın büyük şehirlerine turneler düzenlemiştir. Bu turneler neticesinde o şehirlerde tiyatro toplulukları kurulmuştur. Abdullah Avlânî, sahneye koymak için Portugaliya İnkılâbı, Pinek, Biz ve Siz, Advokatlık Âsanmı? ve İkki Sevgi adlı piyesleri yazmıştır. Ayrıca Azerbaycan Türkçesinden de piyesler aktararak Türkistan?da kardeş ülkelerde yazılan piyesleri tanıtmıştır. Bu aktarmaların dışında kardeş Azerbaycanlı ve Tatar yapımcılarla tiyatro alanında işbirliği yapmıştır. Abdullah Avlânî?nin şiirleri, konusunu Avrupa, Rusya ve Türkistan?da sosyal, siyasî, ekonomik, medenî ve kültürel alanlarda meydana gelen değişikliklerden almaktadır. Avlânî?nin şiirleri sosyal muhtevaya sahiptir ve bu şiirlerinde esas olarak Türkistan ve Türkistanlıların sıkıntılarını terennüm etmektedir. Bunlardan başlıcaları Türkistan?ın Çar Rusyası tarafından işgale uğraması ve sömürge hâline getirilmesi; Türkistanlıların bilgisizliği, fakirliği, tembelliği; halkın bazı gerici din adamlarının tesiryile çağdaş eğitime karşı çıkması, Türkistanlı aydınların ve zenginlerin millet evlâtlarının eğitimine kayıtsız kalması; Kadimci-Ceditçi mücadeleleri; zararlı ve yanlış âdetler; Türkistan?da ve dünyada meydana gelen sosyal, siyasî ve sanayi alanlardaki gelişmeler şeklinde sıralanabilir. Avlânî, şiirlerinde vatanına ?anne? olarak müracaat eder. Onun nazarında vatanı Türkistan, eskiden maarif ocağı, medeniyet beşiği ve bir cihan devletidir. Ancak Türkistanlıların ilimden ve bu sahadaki yeniliklerden bigane kalmaları Türkistan?ın yabancılar tarafından işgaline maruz kalmasına sebep olmuştur. Milletin vatanın bağımsızlığı için hiçbir şey yapmadan sadece seyirci kalması şairi çok üzer. Dolayısıyla o, milletini cehalet uykusundan uyandırmaya, çağdaş bilimleri öğrenmeye ve birleşmeye davet eder. Bu düşünceler çerçevesinde Avlânî, bazıları aynı şiir içinde olmak üzere doğrudan vatanla ilgili 33, milleti hakkında 52, ilimsizlik ve cehalet hakkında 57, ilim öğrenmek ve mektep hakkında 53 şiir yazmıştır. Avlânî bu şiirlerini, klâsik ve halk şiiri geleneğinde yazmıştır. Abdullah Avlânî?nin şiirlerinin dil özelliklerine bakıldığında ise onun yaşadığı dönemde Türkistan ve Türkistanlıların ahvâli göz önümüze gelir. Meselâ şair, vatanını sömüren işgalci Çar Rusya?ya olan nefretini ve öfkesini şiirlerinde üstü örtülü bir şekilde ?tikan?, ?zalim felek?, ?kara bulut?, ?soğuk kara kış?, ?yılan?, ?tülki?, ?şeytan? ?mekkâr? ?küz? ?zalim?, ?zulüm?, ?kara küç??gibi kavramlar kullanmak suretiyle dile getirmektedir. ?Millet?, ?ilimsizlik?, ?cehalet?, ?gaflet?, ?gaflet uykusu?, ?fayda ve zarar?, ?ibretsizlik?, ?tembellik?, ?kin?, ?nefret?, ?ittifaksızlık?? gibi kavramların sık sık kullanmış olması, onun milletinin geleceğine karşı duyduğu endişeyi, milletinin eğitimsizliği ve tembelliğine gösterdiği tepkiyi işaret eder. Avlânî?nin şiirlerinin en önemli özelliği, şiirlerinde Türkiye Türkçesine ait dil unsurlarına sıkça başvurmasıdır. Bu tavrın altında, âdeta onun Türk Dünyasının ortak iletişim dilini ortaya koyma gayreti görülür. Bu iki lehçeyi kaynaştırırken az da olsa Azerbaycan Türkçesine has kelime ve ekler de kullanmıştır. Böylece kelime dünyasını zenginleştirerek Türk lehçelerine olan sevgisini göstermiştir. Avlânî, bu durumu bazen isimlere getirdiği çekim ekleriyle, bazen de fiillerin çekiminde kullanılan zaman ve kip ekleriyle de yapmaya çalışmaktadır. Avlânî?nin ayrıca, Farsça, Arapça ve yalnızca Özbek Türkçesine has olan kelimelere Türkiye Türkçesindeki ekleri (şimdiki zaman eki ?iyor, yönelme hâli eki ?e, ?a, geniş zaman eki ?maz, gibi) ekleyerek kullandığı da görülmektedir. Bunların yanı sıra o, Türkiye Türkçesine has (bağlayıcı/yardımcı ünlü/ünsüz olarak ?n ünsüzü gibi) bazı özellikleri Özbek Türkçesine taşımıştır. Anahtar Sözcükler 1. Abdullah Avlânî 2. Gazetecilik 3. Eğitim 4. Tiyatro 5. Çarlık ve Bolşevik dönemleri
Özet (Çeviri)
This study is about Abdullah Avlânî?s life, his works and his activities who was a Cedidist/innovator an intellectual educator, journalist, interpreter, actor, intellectual, poet and writer from Turkestan. At the beginning of this study, first, a general appraise has been made about Cedit movement which has first emerged in Turkestan towards the end of 19the Century and the beginning of 20th Century and the plan, program, aim and activities of its members. And later, in an order, Abdullah Avlânî?s poetry, education, publishing, newspaper and theatre activities have been taken into consideration in a comparative way by using many different works. Additionally, some duties and assignments of Avlânî in times of Tsarist and Bolshevik Russia at public institutions at domestic and international levels. Abdullah Avlânî has aimed to educate his nation which has been far away of contemporary education, according to the western education system. In order to reach this aim he has conducted activities in education, newspaper publishing and theater in addition to poetry. Abdullah Avlânî is one of the first intellectuals who has opened Cedit schools of İsmail Bey Gaspirali first in Turkestan. Avlânî has opened Cedit schools in 1904 in Mirâbâd province of Taşkent and in 1909 in Degrez neighborhood of Şeyhantâhur province. Meanwhile, he has realized that there is a need for new education books and prepared new and contemporary education books. Some of his books such as ?Birinçi Muallim?, ?İkkinçi Muallim?, ?Türkî Gülistan yahut Ahlâk?, ?Mektep Gülistanı? ?Üçinçi Muallim?, ?Mektep Coğrafiyası?, ?Hesap Meseleleri?; and the magazine named as ?Edebiyat yahut Millî Şiirler? have been used as textbook in Cedit schools. Abdullah Avlânî has founded a charity association in 1909 in Taşkent with the name of ?Cemiyet-i Hayriye? and collected money and distributed amongst the schools in order to educate the children of local people. But, some of the members of the clergy and their followers who have criticized any kind of modernization as ?Russianization?, ?Westernization? and ?Christianization? have inhibited the educational activities of Cedits. Thus, the Cedit schools opened by Avlânî have been closed with common activities of illiterate people and pressure of Tsarist Russia that never wanted Turkestan and Turkestan people to develop. Avlânî has published the newspapers named Terakkî, Şühret and Asya in order to enlighten and direct the Turkestan Muslims to Western civilization by way of publication. Besides, in order to serve the aims stated above he has pioneered for the establishment of the enterprises in 1910s such as ?Neşriyat? (19 September 1914) and ?Mektep? (18 March 1916). Abdullah Avlânî, after February 1917 happenings, has started to publish Turan newspaper under the principle of ?Yaşasın Halk Cumhuriyeti/Long Live People?s Republic?. The aim of this newspaper has been declared as ?To end the problems, hardships and the superstitions amongst the Muslims going on for years and to prepare the people for the oncoming republican administration?. Avlânî has continued his literary and publishing life in 1918 at the newspaper of İştirakiyyun and the magazine of Kasabaçılık Hareketi, and in 1920 at the newspaper of Kızıl Bayrak. Under the leadership of Abdullah Avlânî, in 1913, a theater group has been established with the name of ?Turan?. The number one aim of these theater groups was to develop and introduce theater to Turkestan people and to increase the cultural and educational level of the people. ?Turan? group of Avlânî has first time brought the game of Pederküş of Behbûdî? in Tashkent in 1914 and received high level of interest of the people. Sadâ-yı Türkistan newspaper has published an article about ?Turan? group and named it as ?National Theater?. Turan theater group has respectively has conducted tours in some big cities of Turkestan like Taşkent, Semerkant, Hokand, Kettekorgan, Buhara, Andican and Nemengan As a consequence of these tours, theater groups have been founded in these cities. Abdullah Avlânî has written some plays and dramas to bring to the stage such as Portugaliya İnkılâbı, Pinek, Biz ve Siz, Advokatlık Âsanmı? and İkki Sevgi. Additionally, by translating some plays from Azerbaijani Turkish language he has introduced the works of friendly countries to Turkestan people. In addition to these translations, he has cooperated with friendly Azeri and Tatar producers in theater works. The poems of Abdullah Avlânî get their themes and subjects from the social, political, economic, civil and cultural changes and developments in Europe, Russia and Turkestan. Avlânî?s poems possess a social content and in these poems he mentions about the problems of Turkestan and Turkestan people. Some of these can be summarized as; the invasion of Turkestan and internalize it as a colony by Tsarist Russia; the illiteracy, impoverishment and laziness of Turkestan people; the opposition of the people to modern education under the influence of some unprogressive clergy, the indifference of Turkestan intellectuals and wealthy towards the education of their own children; the struggle between Kadimci-Ceditçi groups; harmful and false traditions; developments in social, educational and industrial areas in Turkestan and abroad. Avlânî addresses to his homeland in his poems as ?mother?. In his mind, his motherland Turkestan was a source of education, and the cradle of civilization and a universal state. But, Turkestani people?s keeping away from positive science and innovations in this respect has resulted in the invasion of Turkestan by foreign powers. The poet is very much sorry for his people?s quietness in front of their independence. So that, he tries to wake up his nation from the sleep of illiteracy and reunite and proceed in contemporary science. Under these thoughts, Avlânî has written 33 poems directly related to motherland, 52 poems about his nation, 57 poems about illiteracy and scientific poverty, 53 poems about school and education. Avlânî has written these poems in traditional classic and anonyms form. When we look at the language character of Abdullah Avlânî?s poems, we see the language of Turkestani people of his term. For example, the poet has expressed his hatred to colonial and invader Tsarist Russia in his poems by using some expressions in a covert way such as ?tikan/thorn?, ?zalim felek/cruel fate?, ?kara bulut/black cloud?, ?soğuk kara kış/cold bitter winter?, ?yılan/snake?, ?tülki/fox?, ?şeytan/devil? ?mekkâr/deceitful? ?küz/autumn? ?zalim/cruel?, ?zulüm/cruelty?, ?kara küç/devil power?. His very often usage of some other expressions such as ?Millet/nation?, ?ilimsizlik/lack of knowledge/?, ?cehalet/illiteracy?, ?gaflet/negligence?, ?gaflet uykusu/sleep of negligence?, ?fayda ve zarar/profit and loss?, ?ibretsizlik/lack of lessons learned?, ?tembellik/lazyness?, ?kin/hate?, ?nefret/hatred?, ?ittifaksızlık/lack of unity?? point out his reaction to illiteracy and ignorance of his nation, and his apprehension to the future of his people. The most important feature of Avlânî?s poems is that he very often uses the linguistic elements of Turkey?s Turkish. Under this attitude we see an aim to create a common communication language for Turkish World. When merging these two dialects, though less, he has also used some words and suffixes from Azerbaijani Turkish. Thus, by enriching his word repertory, he has proved his affection towards other Turkish dialects. Avlânî has tried to realize this aim by using inflexional suffixes and time and mode suffixes used for the verbs. Avlânî has also adopted some of the suffixes in Turkish to some words used in Persian, Arabic and Uzbek Turkish such as present continuous tense suffix -yor, direction suffixes of -e, -a and present tense suffix -maz. Additionally, he has transferred some of the linguistic features of Turkey Turkish (connector vowels and consonants as -n) to Uzbek Turkish. Key Words 1. Abdullah Avlânî 2. Education 3. Journalism 4. Theatre 5.Tsarism and Bolshevic periods
Benzer Tezler
- Türkistanlı Ceditçi Abdullah Kâdirî'nin Mehrobdan Chayon romanı (İnceleme)
Mehrobdan Chayon novel of Ceditçi Abdullah Kâdirî from Turkistan (Review)
YASİN KARADENİZ
Yüksek Lisans
Türkçe
2013
Türk Dili ve EdebiyatıGazi ÜniversitesiÇağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı
YRD. DOÇ. DR. VELİ SAVAŞ YELOK
- Buharalı Ceditçi Abdurrauf Fıtrat'ın gazeteci kişiliği
Journalism personality of Bukharian Jadid Abdurrauf Fitrat
SHOKHRUKHBEK OLIMOV
- Tatar aydınlarından Âlimcan İdrisî (1887-1959): Hayatı ve basında çıkan yazıları
Alimjan İdrisi (1887-1959), a Tatar intellectual: His life and wri̇ti̇ngs in medi̇a
HALİME TÜREN
Yüksek Lisans
Türkçe
2016
BiyografiMarmara ÜniversitesiTürk Tarihi Ana Bilim Dalı
PROF. DR. AHMET KANLIDERE
- Türkistan'da Cedidcilik hareketi ve bunun Türkiye ile münasebeti
Movement of Jadidism in Türkistan and its relations with Turkey
DARHAN KYDYRALİYEV
- Özbek yazar Şükrullah Yusufoğlu ve Tirik Ruhlar romanı
Başlık çevirisi yok
GÜLDEN SALTIK
Yüksek Lisans
Türkçe
2005
Türk Dili ve EdebiyatıGazi ÜniversitesiÇağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı
PROF.DR. ŞUAYİP KARAKAŞ