Günümüz Kırgız toplumunda doğum-ölüm geleneği ve bunun tarihi izleri (Narın bölgesi örneği)
Rituals and customs associated with birth and death in the Kyrgyz society current and history of appearance (By the example naryn region)
- Tez No: 613153
- Danışmanlar: PROF. DR. İLHAN ŞAHİN
- Tez Türü: Yüksek Lisans
- Konular: Tarih, History
- Anahtar Kelimeler: Kırgız, Narın, gelenek, toplum, doğum, ölüm
- Yıl: 2010
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Tarih Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 379
Özet
Bugünkü Kırgızistan coğrafyasının, Türk kültür ve uygarlığının beĢiği olduğu bir gerçektir. Bu bakımdan Kırgızların dil, din ve kültür değerleri ile örf, âdet ve gelenekleri ile görenekleri üzerine araĢtırma ve incelemelerde bulunmak büyük bir önem taĢımaktadır. Bu bağlamda insanoğlunun hayatında unutulmaz bir yere sahip olan ve derin izler bırakan iki önemli döngünün varlığına inanılır. Nihayetinde bunlardan birini doğum, diğerini ise ölüm oluĢturur. Bu iki döngü, insanoğlu için var oluĢ ve yok oluĢ hali olarak zikredilir. Bu iki döngü arasındaki kültür ve uygarlık değerlerinde benzerlikler olabileceği gibi, zamanla farklılaĢmaların da meydana geleceği âĢikârdır. Bu bakımdan Kırgızların doğum ve ölümle ilgili gelenekleri üzerinde durulurken örnek olarak bugünkü Kırgızistan‟ın Narın bölgesi ele alınmaya çalıĢılır. Bunda bölgenin tabiî yapısı ve coğrafî Ģartlar gereği dıĢ etkilerden daha fazla uzak kalması, ananevî gelenek ve göreneklerin günümüze kadar çok fazla değiĢikliğe uğramadan muhafaza etmiĢ olmasıyla iliĢkilendirilebilir. Bu bakımdan Kırgızların gelenek, görenek ve inançlarını ihtiva eden çalıĢmaların bölgesel anlamda çok az olması sebebiyle Narın bölgesi ele alınmıĢ; doğum ve ölümle ilgili geleneksel ritüellere ve âdetlere açıklama getirilmeye ve bunlarla ilgili kavram ve kavram iĢaretlerinin tarihî izleri tespit edilmeye çalıĢılmıĢtır. Kırgız toplumunun doğum-ölüm ilgili geleneksel âdetleri, genel olarak Narın bölgesi ile sınırlı tutulmaya çalıĢılmıĢtır. Bu bağlamda bölgeye gidilerek temel hususların açığa kavuĢturulması için imkanlar ölçüsünde alan çalıĢması yapılmıĢtır. Aynı zamanda Kırgızistan‟ın diğer bölgerinden bazı örneklemeler verilmekle beraber genel olarak Kırgızların örf, âdet, gelenek ve göreneklerini yansıtan neĢriyatlara baĢvurulmuĢtur. Ayrıca konun esası ile ilgili Narın bölgesinden derlenen sözlü kaynakların derlenmesine gayret gösterilmiĢtir. Konuyla ilgili yapılmıĢ olan çalıĢma ve araĢtırmalar genel olarak geniĢ çapta taranıp incelenmiĢ ve bugüne kadarki ortaya konmuĢ olan çalıĢmaların bir değerlendirilmesi yapılmıĢtır. Böylece konuya iliĢkin ön bilgi elde edilmiĢ ve bu çalıĢmalar alan araĢtırmasında geneli anlamak için yönlendirici olmuĢtur. Bu bağlamda araĢtırma ağırlıklı olarak alan verilerine dayandırılmaya çalıĢılmıĢtır. Bu bakımdan bölgeye gidilerek konuyla ilgili malzemenin tespit ve kaydının yapılması yönüne gidilmiĢtir. Böylece ilk elden sözlü kaynaklara eriĢilmiĢtir. Nihayetinde konuya dair eserler, sözlü kaynaklar ve görsel verilerin analizi yapılarak doğum ve ölüm geleneği üzerinde derinlemesine bir çalıĢma yapılmaya çalıĢılmıĢtır. Doğum ve ölüm ile ilgili yapılan çalıĢma giriĢ, iki bölüm, bölümü oluĢturan ana baĢlık, alt baĢlık ve yan baĢlıklar ile sonuç üzerine tesis edilmiĢ bulunmaktadır. ÇalıĢmanın daha iyi anlaĢılabilmesi için tezin giriĢ kısmında Narın bölgesinin tarihî, coğrafî ve siyasî yapısıyla ilgili olarak çeĢitli veriler sunulmaya çalıĢılmakta ve bölge halkının ve Kırgız toplumunun doğum ve ölüme bakıĢ açısını yansıtan bir takım bilgiler verilmektedir. ÇalıĢmanın birinci bölümünü oluĢturan doğum geleneğiyle ilgili ritüellerin temeline kadar inilmeye gayret edilmiĢtir. Bu bağlamda ele alınan birinci bölüm, doğum öncesi, doğum ve doğum sonrası ana baĢlıklar altında iĢlenmiĢtir. Doğum öncesi inanç ve âdetlerle ilgili olarak çocuk sahibi olma, hamilelelik, cinsiyet tayini, hamile kadının dikkat etmesi gereken hususlar ve doğum öncesi son hazırlıkları içeren malumatlar verilmektedir. Doğum ile ilgili ana baĢtıkta ise doğumun kolay olması ve doğumun icrasına iliĢkin uygulanan yöntem ve inanıĢlara, yaĢamayan çocuk inanacına dair bilgiler ile hemen hemen bütün Türk halkları içinde yer eden Umay Ene ve albarstı inancıyla ilgili olarak malumatlar sunulmaktadır. Doğumla ilgili olarak ele alınan üçüncü ana baĢlıkta ise doğum sonrası uygulanan çocuğun göbek bağını kesme, müjdelik, kundaklama, çocuğun ağzına yağ sürme, ad verme, çocuğun dünyaya geliĢini kutlama, beĢik düğünü, köstek kesme ve sünnet düğünü gibi ritüeller hakkında bilgiler verilmektedir. ÇalıĢmanın ikinci bölümünü teĢkil eden ölüm geleneğiyle ilgili âdetlerin kaleme alınması hususunda ölüm öncesi inanıĢ ve âdetlere kadar inilmiĢ olup söz konusu durum ikinci bölümün ilk ana baĢlığını oluĢturmaktadır. Ölümle ilgili ikinci ana baĢlık ölüm olmakla beraber ölüm olayının toplumdaki yeri ve ölümün gerçekleĢmesi anında yapılması gereken uygulamalardan bahsedilmektedir. Ölümle ilgili olarak ele alınan üçüncü ve son ana baĢlık ise ölüm sonrası uygulamalar teĢkil eder. Bu bağlamda konunun daha iyi anlaĢılabilmesi için ana baĢlık defin öncesi, defin merasimi ve defin sonrası uygulamalar olarak üç alt baĢlıkta ve bunların ait yan baĢlıklar altında değerlendirilmiĢtir. Bu kapsamda defin öncesiyle ilgili olarak ölüm olayının duyurulması, ağlama ve ağıt yakma, mezar, yıkama, kefenleme, devir ve cenaze namazı gibi âdetlerin icrası hususunda bilgilere yer verilmektedir. Defin merasimiyle ilgili olarak ise defin âdeti, cesedin saklanması, defin motifleri, defin icrası ve toprak bırakma inancına dair malumatlar sunulmaktadır. Defin sonrası uygulamalarıyla ilgili olarak ise ölü aĢı, yas tutma, baĢ sağlığı dileme ve ölünün belli günlerinde icra edilen merasimler hakkında veriler bulunmaktadır. Sosyolojik, antropolojik, folklorik ve tarihî açıdan büyük bir öneme haiz olan çalıĢmada, söz konusu ritüellerle ilgili terimlerin özgünlüğü aynen muhafaza edilmiĢ olup yeri geldiğinde Türkçesine de yer verilmeye gayret gösterilmiĢtir. Ayrıca tezde yer verilen hususi terim ve ifadelerden istifadeyi kolaylaĢtırmak adına, tezin sonuna bir lügatçe konmasının yararlı olacağı kanaatine varılmıĢtır. Köklü bir geçmiĢe sahip olan Kırgızların gelenek, görenek, örf, âdet ve inançlarını, eskiye nispeten olmasa da hâlâ canlı olarak yaĢattıkları gözlemlenir. Bu bağlamda Narın Kırgızları arasında doğum-ölüm ile ilgili gelenek ve inançların bugün dahi sürmekte olduğunu alan çalıĢmasıyla ortaya konmaya çalıĢılır. Bunun yanı sıra bazı gelenek ve âdetlerin unutulmaya yüz tuttuğu; bazılarının ise eknomik ve sosyal sebeplerden dolayı kısıtlandığı veya fazla görkemli icra edilmediği görülür. Bu ritüellerin özgünlüğü ise daha önceden yapılan çalıĢmalar refarans gösterilerek delil niteliği taĢır. Türk toplulukları arasında mümtaz bir yere sahip olan Kırgız Türklerinin doğum ve ölüm ile ilgili geleneklerinin tarihi süreç içinden geçerek günümüze kadar akseden yönleri Kırgızistan‟ın Narın bölgesini kapsayacak Ģekilde zaman zaman diğer bölge halkları ile benzer yanları ortaya konularak ele alınmaktadır. Bu anlamda yöreye has olarak icra edilen doğum ve ölümle ilgili ritüellerin, örf, âdet ve inanıĢ bağlamında devam eden özgün uygulamaların ve terimlerin bugün dahi belirgin bir Ģekilde muhafaza edildiği görülür.
Özet (Çeviri)
Азыркы Кыргызстандын жайгашкан географиясы түрк маданиятынын жана цивилизациясынын бешиги экендиги анык. Ошондуктан кыргыз тили, дини жана маданий баалуулуктары менен үрп-адаттарын, салттарын изилдеп-иликтөө абдан маанилүү болуп эсептелет. Ушул себептен адам баласынын жашоосунда маанилүү болуп эсептелген жана адамдын өмүрүндө өзүнүн терең изин калтырган эки нерсенин бар экендигине ишене алабыз. Булардын бири төрөлүү, экинчиси болсо өлүм болуп саналат. Бул эки маанилүү нерсе адамзаты үчүн бар болуу жана жок болуу деген маанини билдирет. Бул эки маанилүү нерсенин ортосунда маданий жана цивилизациялык баалуулуктар тарабынан алып караганда окшоштуктар болгонуна карабастан, кээ бир учурларда мезгилдин өтүшү менен айырмачылыктардын болоору да анык. Ошондуктан кыргыздардын төрөлүү жана өлүм менен байланыштуу үрп-адаттары жана салттарын изилдеп-иликтөө объектиси катары Кыргызстандын Нарын областын тандап алдык. Мунун негизги себеби катары областтын табигый түзүлүшү жана географиялык жайгашуусунан улам тышкы факторлордун таасиринен алыс калышы, илгертен калган салт жана үрп-адаттарынын көп өзгөрүүгө учурабастан сакталып калгандыгын көрсөтсөк болот. Бул багытта кыргыздардын үрп-адат, салт-санаа жана ишеничтерин аймактарга бөлүп изилдеп чыккан эмгектердин аз болуусуна байланыштуу биз Нарын аймагын изилдөө объектиси катары тандап алдык жана төрөлүү, өлүм менен байланыштуу салтка айланып калган ритуал жана үрп-адаттар жөнүндө маалымат берүүгө жана булар менен байланыштуу түшүнүктөрдүн тарыхый издерин табууга аракет кылдык. Кыргыз элинин төрөлүү жана өлүм менен байланыштуу салтка айланып калган үрп-адаттары жөнүндө маалымат берүүдө жалаң гана Нарын аймагы менен чектелүүгө аракет кылдык. Ушул себептүү аты аталган аймакка баруу менен негизги теманы ачып берүү үчүн колдон келген аракет жасалды. Муну менен бирге Кыргызстандын башка аймактарынан топтолгон мисалдар берилип кыргыздардын жалпы үрп-адат жана салт-санааларын чагылдырган адабий булактар колдонулду. Айрыкча Нарын аймагынан материал жыйноодо негизинен оозеки булактарды пайдаланууга аракет жасалды. Тема менен байланыштуу иликтөө иштери жалпы жонунан жасалып, буга чейин иликтенип ортого коюлган эмгектердин жалпы анализи жүргүзүлдү. Ушул жол менен тема менен байланыштуу алгачкы маалыматтар топтолду жана булар теманы изилдөөдө багыт берүүчү негизги материал катары колдонулду. Ошондуктан аты аталган аймакка баруу менен темага байланыштуу материалдарды аныктоо жана каттоо иштери жүргүзүлдү. Ушундайча түздөн-түз буларды мыкты билген кишилерден оозеки маалыматтар жыйналып алынды. Аягында тема менен байланыштуу адабий эмгектер, оозеки булактар жана өзүм күбө болгон материалдардын анализи жасалып, төрөлүү жана өлүм менен байланыштуу үрп-адаттар тууралуу терең изилдөө жүргүзүлдү. Төрөлүү жана өлүм менен байланыштуу ушул илимий эмгек киришүү бөлүмү, эки негизги бөлүм, ар бир бөлүмдү түзгөн негизги глава, подтема, кошумча тема жана корутунду бөлүмүнөн турат. Илимий иштин дагы да түшүнүктүү болушу үчүн киришүү бөлүмүндө Нарын областынын тарыхый, географиялык жана саясий түзүлүшү тууралуу ар түрдүү маалымат берилди жана аймак калкынын жана жалпы кыргыз элинин төрөлүү жана өлүмгө болгон көз карашын чагылдырган бир топ маалымат берилди. Илимий ишибиздин биринчи бөлүмүндө төрөлүү менен байланыштуу үрп-адаттар тууралуу терең маалымат берүүгө аракет жасалды. Биринчи бөлүм төрөөттөн мурунку, көз жаруу жана төрөттөн кийинки адаттар болуп үчкө бөлүнгөн. Төрөттөн мурунку адаттар главасында кош бойлуулук, баланын жынысын аныктоо, кош бойлуу аялдын маани бериши керек болгон нерселер жана төрөттөн мурунку акыркы даярдыктар тууралуу маалыматтар камтылган. Көз жаруу менен байланыштуу главада болсо төрөттү жеңилдетүүчү ырымдар жана төрөтүү ыкмалары менен бирге дээрлик бардык түрк калктарында орун алган Умай Эне жана албарсты тууралуу маалымат берилди. Төрөлүү менен байланыштуу бөлүмдүн үчүнчү главасында төрөттөн кийин жасалган жаңы төрөлгөн баланын киндигин кесүү ырымы, сүйүнчү берүү, баланы жалаякка ороо, баланын оозуна май сүйкөө, балага ат коюу, бешик той, тушоо той жана сүннөт той тууралуу маалыматтар берилген. Илимий ишибиздин экинчи бөлүмү өлүмдөн мурунку салттарды камтып, аты аталган бөлүмдүн биринчи главасы өлүм темасына арналган. Өлүм менен байланыштуу экинчи главада өлүм кубулушунун коомчулуктагы орду жана өлүм учурунда жасалышы керек болгон иштер тууралуу жазылган. Ал эми үчүнчү главада болсо өлүмдөн кийин жасала турган иш-аракеттер тууралуу терең маалымат берилген. Муну менен бирге теманын мындан да түшүнүктүү болушу үчүн биз, аты аталган главаны өлүктү көргө коюудан мурун колдонулган үрп-адаттар, өлүктү көргө коюу үрп-адаттары жана өлүктү көргө коюудан кийин колдонулган үрп-адаттар кылып үчкө бөлдүк. Ошондой эле өлүктү көргө коюудан мурда колдонулган каада-салттар менен байланыштуу кабар айтуу, кошок кошуу, өлүктүү жуу, кепиндөө, девир жана жаназа намаз сыяктуу ырымдар сүрөттөлгөн.Ал эми өлүктү көргө коюу үрп-адаттарына арналган параграфта болсо өлүктү сактоо, куран окуу, өлүктү көмүү жана топурак таштоо каада-салттары тууралуу жазылган. өлүктү көргө коюудан кийин колдонулган үрп-адаттарга арналып жазылган параграфта болсо аш, аза күтүү, көңүл айтуу жана өлгөн адамды белгилүү кундөрдө эскерүү сыяктуу каада-салттар тууралуу маалымат берилген. Социалдык, антропологиялык, фолклордук жана тарыхый жактан маанилүү орунга ээ болгон илимий ишибизде аты аталган каада-салттарга байланыштуу терминдердин алгачкы формасын мүмкүн болушунча сактап калууга аракет жасалган, кээ бир учурларда бул терминдердин түрк тилиндеги эквиваленти берилген. Илимий ишибизде колдонулган атайын терминдердин түшүнүктүү болушу үчүн иштин аягында түшүндүрмө сөздүк тиркелген. Терең түптүү тарыхка ээ болгон кыргыз элинин байыркы үрп-адаттары, каада-салттары, дүйнөгө болгон көз караштары жана ишеничтери азыркы убакытка чейин алгачкы түрүндө сакталбаса да, бирок дале колдонуп келүүдө. Буга байланыштуу Нарын аймагында жашаган кыргыздар төрөлүү жана өлүм менен байланыштуу байыркы каада-салттарын азыркыга чейин аткарып жаткандыгын аныктаганга аракет кылдык. Ошондой эле кээ бир үрп-адат жана каада-салттар экономикалык жана социялдык себептерден жөнөкөйлөштүрүлүп же болбосо такыр эле колдонулбай калгандыгы аныкталды. Жогоруда айтылгандар менен бирге биз, илимий ишибизде Нарында жашаган кыргыздардын төрөлүү жана өлүм менен байланыштуу үрп-адаттарын Кыргызстандын башка аймактарында жашаган кыргыздардын үрп-адаттары менен салыштырып, окшоштуктарды табууга аракет жасадык. Ошондой эле изилденген аймакта байыркы үрп-адаттар жана каада-салттар, аларга байланыштуу терминдер сакталып, азыркы заманга чейин колдонулуп келе жаткандыгын баса белгилеп кеткибиз келет. Ачкыч сөздөр: Кыргыз, Нарын, каада-салттар, коомчулук, төрөлүү, өлүм.
Benzer Tezler
- Sosyo-kültür tarihi bakımından Kırgızlarda tören ve merasimler
Celebrations and ceremonies of the Kyrgyz in terms of socio-cultural history
FERAY OFLAZ
Yüksek Lisans
Türkçe
2022
TarihKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTarih Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. CENGİZ BUYAR
- Tüketim kültüründe melezleşme: Bişkek şehri örneği
Hybridization in consumption culture: The case of Bishkek city / Керектөө маданиятындагы гибриддештирүү: Бишкек шаарынын мисалында / Гибридизация в культуре потребления: на примере города Бишкек
AHMET CAN DEMİR
Yüksek Lisans
Türkçe
2020
SosyolojiKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiSosyoloji Ana Bilim Dalı
PROF. DR. MUSTAFA ORÇAN
- Kırgızistan'daki Tatar diyasporasının toplumsal entegrasyonu
Social integration of the Tatar diaspora in Kyrgyzstan
GÖKHAN BİNGÖL
Yüksek Lisans
Türkçe
2022
SosyolojiKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiSosyal Bilimler Ana Bilim Dalı
PROF. DR. MUSTAFA ORÇAN
PROF. DR. ERTAN ÖZENSEL
- Kazakistan Türk törenleri ve kostümleri
Kazakhstan Turkish ceremonial and costumes
KÜBRA DİLARA KOLCU
Yüksek Lisans
Türkçe
2019
Güzel SanatlarMarmara ÜniversitesiTekstil Ana Sanat Dalı
PROF. ÇİĞDEM ASUMAN ÇİNİ
- Geçmişten günümüze Kırgızistan yönetici elit transformasyonu
Transformation of ruling elite in kyrgyzstan: from past to present
AZAMAT ARPACHIEV