Жусуп баласагындын 'кутадгу билигдеги' 'тил' концептинин азыркы кыргыз тилиндеги эквиваленттүүлүгү
Yusuf Has Hacib'in 'Kutadgu Bilig' Adlı Eserindeki 'Dil' Kavramının Çağdaş Kırgız Türkçesindeki Eşdeğerliliği
- Tez No: 615204
- Danışmanlar: PROF. DR. BURUL SAGINBAYEVA
- Tez Türü: Yüksek Lisans
- Konular: Dilbilim, Türk Dili ve Edebiyatı, Linguistics, Turkish Language and Literature
- Anahtar Kelimeler: Kutadgu Bilig”, dil”, kavram, lengüisttik kavramsal inceleme, atasözler, metafora, epitet
- Yıl: 2019
- Dil: Kırgızca
- Üniversite: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Türkoloji Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 150
Özet
Диссертациялык ишти изилдөөнүн негизги объектиси болуп, иштин аталышынан эле маалым болуп тургандай,“Кутадгу билигдеги”“тил”концепти эсептелет. Тагыраак айтканда, мындан он кылым мурда жазылган“Кутадгу билиг”поэмасындагы“тил”концептине лингвоконцептуалдык талдоо жүргүзүп, андагы айтылган ойлорду азыркы кыргыз тилиндеги тилге байланыштуу макалдар менен салыштыруу болуп саналат. Жусуп Баласагын болжол менен 1015-1018-жылдары Карахандардын ордосу болгон Баласагын шаарында төрөлгөн. Ал акын, философ, илимпоз, мамлекеттик ишмер жана түрк тилдериндеги адабияттын негиз салуучусу болгон. Ал ордодо хандын кеңешчиси кызматын аткарып, бир нече тилди өздөштүргөн жана көркөм адабият, тарых, философия, астрономия, геометрия, география, химия, физика илимдеринен кабары бар болгон. Жусуп Баласагындын толук өмүр баяны тууралуу маалыматтар жокко эсе. Анын“Кутадгу билиг”чыгармасы Кашкар шаарында 18 айда жазылып бүткөн.“Кутадгу билигдин”түп нускасы табылган эмес. Чыгарма бизге үч көчүрмө нускасы аркылуу жеткен. 1439-жылы алгачкы кол жазмасы табылып, ошол күндөн бери ар түрдүү өңүттө изилдөөнүн объектиси катары окумуштуулардын, илимпоздордун, түркологдордун бүйүрүн кызытып келет. Ал эми Кыргызстанда болсо 1965-жылдардан тартып изилдөө иштери жүргүзүлө баштаган. Азыркы күндө“Кутадгу билигди”тарыхый, философиялык, филологиялык, педагогикалык, социологиялык жактан изилдөө иштери улантылып жатат. Адам баласынын күнүмдүк турмушундагы пикир алышуунун негизги куралы болгон тил кылымдардан бери ар түрдүү өңүттө изилдөөнүн объектиси болуп келген. Ал эми биз сөз кылып жаткан түрк элдеринин орток мурасы“Кутадгу билиг”тилдик өзгөчөлүк жактан изилдөөгө алынса да, тилге байланыштуу бейиттер, башкача айтканда,“тил”концепти диссертациялык деңгээлдеги изилдөөнүн объектиси болгон эмес. Чыгармадагы“тил”концептин ачып берүүчү код-ачкыч сөздөр, метафоралар, эпитеттер түрк элдеринин тилге байланыштуу ойлорун, дүйнө таанымын, маданиятын чагылдырат. Ортосун он кылым бөлүп турган эки доордун жашоо шарты, саясий абалы эки башка болгонуна карабастан жалпылыктар өтө көп экенин тана албайбыз. Мына ошол эки доордогу“тил”концептинин окшоштугу жана айырмачылыгын ачып көрсөтүү максатында“Кутадгу билигдеги”“тил”концептин азыркы кыргыз тилиндеги тилге байланыштуу макал-лакаптар менен салыштырууну чечтик. Диссертациялык иш киришүүдөн сырткары үч чоң бөлүмдөн жана корутундудан турат. Киришүүдө иштин максатына тиешелүү илимий маселелер, ишти камтыган маалыматтардын көлөмү, колдонулган методдор, иштин кандай жана канчалык деңгээлде оң жыйынтыктар менен ишке ашкандыгы боюнча маалыматтар берилди. Биринчи бөлүмдө Жусуп Баласагын жана анын“Кутадгу билиг”чыгармасы боюнча кенен сөз козголду. Албетте, чыгарма боюнча бүгүнкү күнгө чейин абдан көп изилдөөлөр жүргүзүлүп, көптөгөн маселелерге чекит коюлду. Ошого карабастан изилдөөнүн объектиси“Кутадгу билиг”болгондуктан ал боюнча окумуштуулардын пикирине таянып кенен маалымат берип өтүүнү туура көрдүк. Биринчи бөлүм vii негизги төрт параграфтан турат. Биринчи параграф Жусуп Баласагын жана“Кутадгу билиг”боюнча жалпы маалыматтарды камтыйт. Экинчи параграфта“Кутадгу билигдин”кыргыз тил илиминдеги изилденүүсү, үчүнчү параграфта кыргыз тил илиминдеги“тил”концептинин изилдениши боюнча маалыматтар берилет. Изилдөө ишибиздин объектиси катары азыркы кыргыз тилиндеги тилге байланыштуу макалдар дагы каралгандыктан, биринчи бөлүмдүн төртүнчү параграфында кыргыз макал-лакаптарынын теориялык негизине учкай сереп салууну туура таптык. Экинчи бөлүмдө Жусуп Баласагындын“Кутадгу билигдеги”“тил”концептине лингвоконцептуалдык талдоо жүргүзүлөт. Бул бөлүмдө“Кутадгу билигдеги”тилге байланыштуу бейиттерди иргеп алып, аларды когнитивдик-семантикалык топторго бөлүп талдадык. 1) Тилдин пайда-зыяны; 2) Тилдин сапаттык баалануусу; 3) Тилдин күчү; 4) Тилдин мурас катары баалануусу; 5) Тилдин тарбиялык мааниси. Бул бөлүмдө, жалпысынан, түрк элдери үчүн“тил”кандай мааниге ээ болгон? Жусуп Баласагын өз эмгегинде“тил”концептин кандай ачып берген? деген сыяктуу суроолорго жооп издегенге аракет кылабыз. Ал эми үчүнчү бөлүмдө“Кутадгу билигдеги”“тил”концептин ачып берүүдөгү метафора, эпитет, кыймылдуу метафоралык код-ачкыч сөздөрдү азыркы кыргыз тилиндеги тилге байланыштуу макалдар менен салыштырып, ортодогу он кылым аралыктагы“тил”концептинин окшоштуктары менен айырмачылыктары көрсөтүлдү. Мына ушундай маалыматтардын негизинде диссертациялык иш корутунду менен жыйынтыкталды. Ачкыч сөздөр:“Кутадгу билиг”,“тил”, концепт, лингвоконцептуалдык талдоо, макалдар, метафора, эпитет.
Özet (Çeviri)
Yüksek lisans tezimizdeki araştırdığımız konu Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilig adlı eserindeki“Dil”kavramının çağdaş Kırgız Türkçesindeki Eşdeğerliliği'dir. Kısacası, bin sene önce yazılmış olan Kutadgu Bilig eserindeki“dil”kavramına lengüistik-kavramsal araştırma yaparak bulgularımızı çağdaş Kırgız Türkçesindeki dille ilgili atasözleriyle karşılaştırmaktır. Yusuf Has Hacip 1015-1018. yıllar arası Karahanlı Devleti'nin başkenti olan Balasagun'da doğmuştur. Yusuf Has Hacip şair, felsefeci, bilim adamı, devlet adamı ve Türk edebiyatının kurucusudur. Yusuf, padişah sarayında danışman görevinde bulunarak birçok dil öğrenmiş ve edebiyat, tarih, felsefe, astronomi, geometri, coğrafya, kimya, fizik bilimlerinden haberdar olmuştur. Yusuf Has Hacib'in tam biyografisi hakkında kaynaklar bulunmamaktadır. Onun Kutadgu Bilig destanı Kaşgar bölgesinde 18 ayda yazılmıştır (tamamlanmıştır). Kutadgu Bilig'in orijinali bulunmamıştır ve eser bizim günümüze üç nüsha halinde ulaşmıştır. 1439 yılında ilk nüshası bulunduğundan itibaren her türlü alanda araştırmalar yapılarak bilim adamlarının, türkologların ilgisini çekmiştir. Kırgızistan'da ise 1965 yılından sonra araştırmalar yapılmaya başlamıştır. Kutadgu Bilig günümüzde filoloji, ix tarihi, felsefe, pedagoji, sosyoloji ve türkoloji alanlarında araştırmalar devam etmektedir. İnsanoğlunun hayatındaki iletişim aracı olan“dil”yüzyıllardır çeşitli araştırmaların konusu olmuştur. Bizim bahsettiğimiz eser Türk dünyasının ortak mirası olan Kutadgu Bilig dil özelliği açısından incelense de, dille ilgili beyitler, yani“dil”kavramı bir tez konusu olarak ele alınmamıştır. Eserdeki“dil”kavramını yansıtan anahtar kelimeler, mecazi sözler, epitetler Türk halklarının“dile”olan bakış açısını, düşüncelerini, kültürünü yansıtmaktadır. Tabii ki, bin yıl önce bir padişah sarayında yazılmış eserdeki“dil”kavramıyla günümüzdeki“dil”kavramını bir çizgiye koyamayız. Çünkü arasında yaklaşık on asır fark olan iki dönemin hayat tarzı, siyasi durumu bambaşkadır. İşte bu iki devirdeki“dil”kavramının benzerlikleri ve farklılıklarını göstermek amacıyla Kutadgu Bilig'deki“dil”kavramını çağdaş Kırgız Türkçesindeki dille ilgili atasözleriyle karşılaştırmaya karar verdik. Yüksek lisans tezimiz giriş bölümü hariç üç temel bölümden ve sonuçtan ibarettir. Giriş bölümünde tezin amacıyla ilgili bilimsel meseleler, tezimizin içeriğindeki kaynaklar, uygulanmış metodlar, işimizin nasıl ve ne kadar iyi sonuçlandığı hakkında bilgiler verildi. Birinci bölümde Yusuf Has Hacip ve onun Kutadgu Bilig destanı hakkında genel bilgi verilmiştir. Bugüne kadar eserle ilgili birçok çalışmalar yapıldı ve birçok önemli problemler çözüldü. Bunlara rağmen, konumuz Kutadgu Bilig olduğu için bilim adamlarının görüşlerini esas alarak ayrıntılı bilgi vermek istedik. Birinci bölüm dört paragraftan oluşuyor. Birinci paragrafta Yusuf Has Hacip ve Kutadgu Bilig hakkında genel bilgileri içerir. İkinci paragrafta Kutadgu Bilig'in Kırgız Türkçesinde ele alınması, üçüncü bölümde Kırgız Türkçesindeki“dil”kavramının incelenmesi hakkında bilgi verildi. Araştırmamızın bir parçası olarak çağdaş Kırgız Türkçesindeki dille ilgili atasözleri de yer aldığı için, birinci bölümün dördüncü paragrafında Kırgız atasözlerinin teorisine göz attık. İkinci bölümde Kutadgu Bilig'deki“dil”kavramına lengüvistik kavramsal inceleme yapılmıştır. Bu bölümde Kutadgu Bilig'deki dille ilgili beyitleri toplayıp, onları bilişsel-semantik gruplara ayırdık: 1. Dilin yararı ve zararı; 2. Dilin nitelikleri; 3. Dilin gücü; 4. Dilin miras olarak değerlendirilmesi; 5. Dilin eğitim açısından önemi. Bu bölümde genel olarak, Türk halkları için“dil”nedir? Yusuf Has Hacip kendi eserinde“dili”nasıl yansıtmıştır? gibi sorularımıza cevap buluruz. x Üçüncü bölümde ise Kutadgu Bilig'deki“dil”kavramını yansıtmakta kullanılan metafora, epitet, mecazi kelimeleri çağdaş Kırgız Türkçesindeki atasözlerle karşılaştırıp bin sene içindeki“dil”kavramının benzerlikleri ve farklılıkları gösterildi. Bu bilgileri içeren yüksek lisans tezimiz sonuç bölümü ile tamamlandı.
Benzer Tezler
- Жусуп баласагындын 'куттуу билим'чыгармасында акыл түшүнүгү
Yusuf Has Hacib'in 'Kutadgu Bilig' eserinde akıl kavramı
ALMANBET SULA YМANOV
Yüksek Lisans
Kırgızca
2023
FelsefeKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiFelsefe Ana Bilim Dalı
DR. ÖĞR. ÜYESİ ABDİRAŞİT ВАВАТAEV
- Кыргыз философиясындагы адилеттүүлүк маселеси
Kırgız felsefesinde adalet konusunun analizi
ELİZA ERNİSBEK KIZI
Yüksek Lisans
Kırgızca
2020
FelsefeKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiFelsefe Ana Bilim Dalı
PROF. DR. CAMGIRBEK BÖKÖŞOV
- Махмуд кашгаринин 'диван лугат ат-түрк' сөздүгү тарыхый-этнографиялык булак катары
Tarihi ve etnografik kaynak olarak Kaşgarlı Mahmud'un 'Divani Lugatit Türk'sözlüğü
NURSULTAN ABDİMİTALİP UULU
Yüksek Lisans
Kırgızca
2015
TarihKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTarih Ana Bilim Dalı
PROF. DR. ANVARBEK MOKEEV
- 'манас' эпосундагы тарыхый түрк тилдерине таандык тилдик каражаттар
Manas Destanında tarihî Türk lehçelerine аit dil unsurları
AYCAMAL ASKARBEK KIZI
Yüksek Lisans
Kırgızca
2018
Türk Dili ve EdebiyatıKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTürkoloji Ana Bilim Dalı
YRD. DOÇ. DR. NURDİN USEEV