Байыркы уйгур тилинин чак категориясы (салыштырма-тарыхый багытта изилдөө)
Eski uygurca'da zaman (Tarihi-karşılaştırmalı inceleme)
- Tez No: 615617
- Danışmanlar: DOÇ. DR. BURUL SAGINBAYEVA
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Türk Dili ve Edebiyatı, Turkish Language and Literature
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2017
- Dil: Kırgızca
- Üniversite: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Türkoloji Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 293
Özet
Диссертациялык иште байыркы уйгур тилинин чак категориясы азыркы кыргыз тилинин чак категориясы менен тарыхый-салыштырма багытта изилдөөгө алынды. Себеби, байыркы түрк тилдеринин издери азыркы түрк тилдеринде ар кандай деңгээлде (фонетикалык, лексикалык ж.б.) сакталган. Айрым түрк тилдеринен байыркы көктүрктөрдүн, кээ биринен байыркы уйгур ж.б.у.с. тилдеринин тилдик өзгөчөлүктөрүн кездештирүүгө мүмкүн. Кыргыз тили менен байыркы уйгур тилинин салыштырма тарыхый багытта бардык аспектиден изилдениши тил илиминин маанилүү маселелеринин бири. Себеби С.С.Малов сыяктуу айрым түркологдор байыркы уйгур тилинин оозеки сүйлөшүү тили байыркы кыргыздардыкындай (хакас, шор, ж.б.у.с.)“z”тили болгон деген пикирди айтышат. Ошондой эле бул доордо кыргыздар байыркы уйгурлар менен бир чөлкөмдү жердешкен. Кошумчалай кетсек, тарыхый фактылардын негизинде эки элдин коңшу жашаганы, бир аймакты мекендегени, өз ара мамилелеринин да тыгыз болгону белгилүү. Ушул сыяктуу тарыхый факторлордон улам, байыркы уйгур тилинин да кыргыз тилине болгон катышын, жалпылыгын, айырмачылыктарын, өзгөчөлүктөрүн белгилөө кыргыз тил илиминин негизги маселелеринин бири болуп эсептелет 5 Байыркы уйгур жана байыркы кыргыздардын бир чөлкөмдү ээлеп, коңшу жашаганы алардын каада-салттарына, жашоо образдарына, тилдерине таасирин тийгизген. Ошол себептен, кыргыз тили менен байыркы уйгур тилинин чак категориясынын алгачкы жолу салыштырылып каралышы жана байыркы жана азыркы жаңы түрк тилдеринин ортосундагы байланыштын канчалык деңгээлде сакталганын, айырмачылык-окшоштуктарын чыгаруу түркологиянын, анын ичинде жеке кыргыз тилинин негизги маселелеринен бири болуп эсептелет. Бул эмгекте байыркы уйгур жана азыркы кыргыз тилиндеги этиштин чак категориясын уюштуруучу тилдик бирдиктер салыштырылып, изилдөөгө алынды. Диссертациялык иш киришүү, эки бөлүм, колдонулган адабияттар жана тиркеме бөлүмүнөн турат. Киришүү бөлүмүндө иштин актуалдуулугу жана жаӊычылдыгы, илимий изилдөө ишинин максаты, милдети, колдонулган методдор тууралуу маалымат берилет. Иштин биринчи бөлүмүндө байыркы уйгурлар жана изилдөө ишинде колдонулган байыркы уйгур тексттери боюнча кыскача маалымат берилет. Ошондой эле, изилдөө ишинин теориялык бөлүгү, чак категориясынын түркологияда изилденишине илимий экскурс жасалат. Экинчи бөлүмдө байыркы уйгур жана азыркы кыргыз тилиндеги этиштин чак категориясын уюштуруучу морфеммалар жана алардын хронологиялык өнүгүү эволюциясы берилип, байыркы уйгур тили менен азыркы кыргыз тилинин чак категориясындагы окшоштук жалпылыктар, туюндурган грамматикалык маанилерилери берилет. Корутунду бөлүмүндө илимий изилдөө ишинин жалпы жыйынтыгы чыгарылат. Тиркеме. Эмгектин аягында байыркы уйгур тилинде жазылган жана диссертациялык иште колдонулган айрым текстердин кыргызча котормосу берилет. Ачкыч сөздөр: морфология, чак категориясы, байыркы уйгур тили, кыргыз тили.
Özet (Çeviri)
Elimizdeki çalışmada, Eski Uygur türkçesindeki zaman, şimdiki modern kırgız türkçesiyle tarihi-karşılaştırma metoduyla ele alınmıştır. Eski Türkçenin kalıntılarına her derecede (sesbilgisi, şekilbilgisi, leksikoloji v.s.) şimdiki modern Türk lehçelerinde rastlamak mümkündür. Bazı türk lehçelerinde Köktürklerin, bazı türk lehçelerinde ise Eski Uygurların v.b. dil özellikleri çoğunluk göstermektedir. Şimdiki modern Kırgız Türkçesiyle Eski uygurcanın dil özellikleri karşılaştırılmalı tarihsel incelenmesi, Turkoloji çalışmaları, özellikle Kırgız dilbiliminin önemli konulardan biridir. Çünkü, S.E. Malov ve başka bazı Türkologların, Eski Uygur dilinin konuşma dili olduğu“z”dili, eski Kırgızların dili olarak da söylenebileceği görüşünü ifade etmektedirler. Ayrıca bu tarihi dönemde Eski Uygurlar ve Eski Kırgız boyları aynı bölgede yaşamaktadırlar. Tarihsel kanıtlara bağlı olarak iki halkın birbiriyle olan yakın bağlarını da söyleyebiliriz. Bu nedenle, Eski Uygurcanın Kırgız Türkçesine ne kadar yakın olduğunu belirtmek, onların benzerlik ve farklılıklarını ortaya çıkarmak, özelliklerini belirtmek, Kırgız dilbiliminin en önemli ve güncel konulardan biridir. Eski Uygurların ve eski Kırgız Türk boylarının aynı mekânı paylaşmaları, komşu yaşamaları, onların gelenek ve göreneklerine, yaşam tarzına, hatta konuştukları 7 dillerine de tesir etmiştir. Bu nedenle, şimdiki modern Kırgız Türkçesiyle Eski Uygurcadaki zaman kategorisinin karşılaştırılarak incelenmesi ve dolayısiyle iki dilin zaman kategorisindeki benzerlik ve farklılıklarını ve aralarındaki münasebetinin ne derecede saklandığını tespit etmek bügünkü türkolojinin hatta Kırgız dilbiliminin aktüel meselelerinden biridir. Bu doktora tezinde, Eski uygurca ve şimdiki Kırgız türkçesindeki zaman kategorisini oluşturan morfemler karşılaştırılarak ele alınmıştır. Çalışmamız: Giriş, üç bölüm, sonuç, Türkçe özet, kaynak ve ek bölümlerinden ibarettir. Çalıçmanın giriş bölümünde konunun aktüelliği ve yeniliği, incelemenin amacı ve hedefleri, çalışma metodları hakkında bilgi verilir. Birinci bölümde, ilmi çalışmanın teorik kısmı yer almıştır. Bölümde bu konuda daha önce yapılmış olan ilmi işler ve eski uygurlar, onlara ait yazma eserler hakkında bilgi verilmektedir. İkinci bölümde, Eski uygurca ve şimdiki Kırgız türkçesindeki zaman kategorisini oluşturan morfemler karşılaştırılarak ele alınmıştır. Zaman eklerinin kronolojik gelişimi ve iki dildeki zaman kategorisinin benzerlik ve farklılıkları, gramatik anlamları tespit edilmiştir. Üçüncü bölümde imek fiili ve birleşik zaman şekilleri ele alınmıştır. Sonuç bölümünde ise ilmi çalışmamızın genel sonuçları çıkarılmıştır. Ek bölümde. Doktora tezinin sonuna eski uygurcaya ait bazı eserlerin kırgızcaya çevrilmiş örnekleri sunulmuştur.
Benzer Tezler
- Köktürkçedeki eş anlamlı ve zıt anlamlı kelimeler
Байыркы түрк тилиндеги синоним сөздөр жана антоним сөздөр
HİLMİ GÜLENAY
Yüksek Lisans
Türkçe
2013
DilbilimKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTürkoloji Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. TAALAYBEK ABDİYEV
- 'манас' эпосундагы тарыхый түрк тилдерине таандык тилдик каражаттар
Manas Destanında tarihî Türk lehçelerine аit dil unsurları
AYCAMAL ASKARBEK KIZI
Yüksek Lisans
Kırgızca
2018
Türk Dili ve EdebiyatıKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTürkoloji Ana Bilim Dalı
YRD. DOÇ. DR. NURDİN USEEV
- Köroğlu Destanı'nda 'seyislik, sınçılık, sayapkerlik' ve günümüz Kırgızistan'ındaki uygulamaları
Көрoглу дастанындагы 'сынчылык, саяпкерлик' жана азыркы кыргызстанда практикада колдонулушу
ATİLLA ARABACI
Yüksek Lisans
Türkçe
2013
Türk Dili ve EdebiyatıKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTürkoloji Ana Bilim Dalı
DR. ULANBEK ALİMOV
- Orta Asya toplumlarında inanca yönelik değer yapılanması Kırgız-Uygur toplumları karşılaştırmalı örnek çalışması
Диссертациянын темасы орто азия элдеринде ишиниме байланыштуу баалуулуктар; кыргыз уйгур коому мисалында
SAMİRE MÖMİN
Yüksek Lisans
Türkçe
2013
İletişim BilimleriKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesiİletişim Bilimleri Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. EMİNE YAVAŞGEL
- Kırgız Türkçesinde isim yapma
Кыргыз тилиндеги атоочтун жасалышы
TATYANA NURİAHMETOVA
Doktora
Kırgızca
2012
Türk Dili ve EdebiyatıKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTürkoloji Ana Bilim Dalı
PROF. DR. MUSTAFA S. KAÇALİN
DOÇ. DR. MEVLÜT GÜLTEKİN