Kırgız Türkçesinde isim yapma
Кыргыз тилиндеги атоочтун жасалышы
- Tez No: 615533
- Danışmanlar: PROF. DR. MUSTAFA S. KAÇALİN, DOÇ. DR. MEVLÜT GÜLTEKİN
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Türk Dili ve Edebiyatı, Turkish Language and Literature
- Anahtar Kelimeler: Kırgızca, kelime yapma, isimden isim yapma ekleri, fiilden isim yapma ekleri
- Yıl: 2012
- Dil: Kırgızca
- Üniversite: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Türkoloji Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 478
Özet
Kırgız Türkçesinde İsim Yapma konulu bu doktorluk tez çalışmasında toplam 109 ek olmak üzere 60 adet isimden isim yapma ekiyle 49 adet fiilden isim yapma eki fonoloji ve kullanılış özellikleri açısından incelenmiştir. Bu çalışmada ilk olarak ЮДАХИН tarafından hazırlanan ve 1965 yılında yayınlanan Киргизско-русский словарь [=Kırgızca-Rusça Sözlük] içinde geçen türemiş kelimeler fişlenmiştir. Daha sonra ОРУЗБАЕВА'nın hazırladığı Словообразование в киргизском языке [=Kırgızcada Kelime Yapma] başta olmak üzere ДЫЙКАНОВ'un Имя существительное в киргизском языке [=Kırgızcada İsim], СЕЙДАКМАТОВ'un Кыргыз тилиндеги мүчөлөр [=Kırgızcadaki Ekler] adlı çalışmaları ve çeşitli Kırgızca dil bilgisi kitapları taranarak isimden isim ve fiilden isim yapma ekleri çıkarılmıştır. Bu çalışma Giriş, İsimden İsim Yapma Ekleri, Fiilden İsim Yapma Ekleri, Dizin ve Sonuç olmak üzere beş ana bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde çalışmanın güncelliği, amacı, önemi ve yöntemi, Kırgız Türkçesindeki yapma ekleri ile ilgili bugüne kadar yapılan çalışmalar hakkında bilgi verilmiştir. İsimden isim yapma ekleri bahsinde fişlenen kelimelerdeki ekler Türkçe Ekler ve Yabancı Dillerden Giren İsimden İsim Yapma Ekleri olmak üzere iki ana başlıkta sınıflandırılmıştır. Türkçe ekler 35 adettir. 25 adet yabancı dillerden giren isimden isim yapma eklerinden biri Arapça, ikisi ön ek ve on sekizi son ek Farsça, ikisi Moğolca ve ikisi Rusça ektir. Fiilden isim yapma ekleri bahsinde de 49 adet ek ele alınmıştır. Ekler vi bu ana başlık altında abece sırasına göre dizilmiştir. Her ekin öncelikle kökeni hakkındaki görüşler belirtilmiş, Kırgızcadaki varyantları verilerek ünlü ve ünsüz uyumlarına uyup uymadığı incelenmiştir. Daha sonra eklerin işlevleri maddeler hâlinde sıralanmıştır. Eklerin işlevleri kısmında hangi tür kelimeler yaptığı maddeler hâlinde sıralanmıştır. Bu maddelerde ekin geçtiği kelimelere ve kelimelerin anlamlarına yer verilmiştir. Türemiş kelimelerin anlamı verildiken sonra bunların Киргизско-русский словарь'da geçtiği sayfa numarası, çeşitli şekil bilgisi çalışmalarından alınan örnekler ise yazarın adı ve geçtiği sayfa numarasıyla birlikte gösterilmiştir. Son olarak ekin tarihî ve günümüz Türk dillerinde kullanılan şekilleri ve bu dillerden alınan örnekler verilmiştir. Tarihî diller için Orhon, Eski Uygur, Karahanlı, Çağatay ve Eski Kıpçak Türkçeleri, günümüz Türk dilleri için ise Özbekçe, Yeni Uygurce, Kazakça, Tatarca, Türkiye Türkçesi ve Türkmence seçilmiştir. Özbekçe ve Yeni Uygurca güneydoğu grubu Türk dillerinin, Kazakça ve Tatarca Kıpçak grubu Türk dillerinin, Türkiye Türkçesi ve Türkmence ise güneybatı (Oğuz) grubu Türk Türk dillerinin temsilcisidir. Her ekin sonunda bir değerlendirme yer almaktadır. Çalışmanın sonunda metinde geçen bütün kelimelerin dizini bulunmaktadır. Sonuç bölümünde inceleme sırasında belirlenen işlev özellikleri değerlendirilmiştir.
Özet (Çeviri)
“Кыргыз тилиндеги атоочтун жасалышы”темасындагы доктордук диссертацияда кыргыз тилиндеги атооч жасоочу мүчөлөр жана алардын маанилик милдеттерин карап чыгууга аракет кылынды. Изилдөөдө 60 атоочтон атооч жасоочу мүчө жана 49 этиштен атооч жасоочу мүчө каралды. Каралган атооч жасоочу мүчөлөрдүн фонологиясы менен маанилик милдеттеринин өзгөчөлүктөрүнө өзгөчө көңүл бурулду. Бул эмгекте биринчи кезекте К. К. Юдахин тарабынaн 1965-жылы түзүлгөн“Киргизско-русский словарь”[=Кыргызча-орусча сөздүк] ичинде негиздер каралды. Муну менен катар Б. О. Орузбаеванын“Словобразование в киргизском языке”[=Кыргыз тилиндеги cөз жасоо] жана“Сөз жасоо”, К. Дыйкановдун“Имя существительное в киргизском языке”[=Кыргыз тилиндеги зат атооч], К. Сейдакматовдун“Кыргыз тилиндеги мүчөлөр”аттуу эмгектер жана кыргыз тили боюнча грамматикаларда негиздер терип алынды. Диссертация беш бөлүмдөн турат:“Киришүү”,“Атоочтон атооч жасоочу мүчөлөр”,“Этиштен атооч жасоочу мүчөлөр”,“Индекс”жана“Жыйынтык”. Эмгектин“Киришүү”деп аталган биринчи бөлүмдө негизинен хронологиялык тартипте аталган темага тиешелүү адабияттар анализге алынды, эмгектин максаты, маанилүүлүгү жана усулу жөнүндө маалымат берилди. viii 2-бөлүмдө атоочтон атооч жасоочу мүчөлөр эки багытта каралды: түрк тектүү атооч жасоочу мүчөлөр жана башка тилдерден алынган атооч жасоочу мүчөлөр. 35 түрк тектүү атооч жасоочу мүчө жана 25 башка тилдерден алынган атооч жасоочу мүчө белгиленди. Алардын ичинен 1 арабча мүчө, 20 фарсча мүчө (2 префикс жана 18 суффикс), 2 монголчо мүчө жана 2 орусча мүчө белгиленип коюлду. Ал эми 3-бөлүмдө 49 этиштен атооч жасоочу мүчө келтирилди. Баардык жасоочу мүчөлөр алфавиттик тартипке салынды. Ар бир жасоочу мүчө төмөнкү түрдө көрсөтүлдү: биринчиден болуп маалыматталган атооч жасоочу мүчөнүн этимологиясына тийиштүү тилчилердин ар кандай көз караштары берилди; андан кийин фонетикалык варианттары жана анын маанилик милдеттери камтылды. Атооч жасоочу мүчөлөрдүн маанилик милдеттери пункттарда көрсөтүлдү, анда кайсы сөздөр бул мүчөлөрдүн жардамы менен түзүлгөндүгү жана алардын мааниси берилди. Эгер негиздер“Кыргызча-орусча сөздүк”ичинен алынса барактын бети кашаанын ичине көрсөтүлгөн, а эгер ошол эле мисалдар башка грамматикалык эмгектерден алынса, анда жазуучунун фамилиясы жана барагы көрсөтүлдү. Андан кийин тарыхый жана азыркы түрк тилдериндеги атооч жасоочу мүчөлөрдүн фонетикалык варианттары жана мисалдар көрсөтүлдү. Байыркы түрк тилдери катары; байыркы түркчө (орхон-енисей, эски уйгур, караханид), чагатайча жана эски өзбекче тандалып алынды. Азыркы түрк тилдерине: өзбек, уйгур, казак, татар, түрк жана түркмөн тилдери киргизилди. Түрк тилдеринин кырлук-чыгма тобунун өкүлдүгү өзбек тили жана уйгур тили, кыпчак тобунун - казак тили жана татар тили, ал эми огуз тобунун - түрк тили жана түркмөн тили болуп саналат. Ар бир мүчө боюнча жыйынтык берилди Иштин аягында сөздөрдүн индекси берилди. Жыйынтыкта атооч жасоочу мүчөлөрдүн маанилик милдеттеринин өзгөчөлүктөрү жөнүндөгү маалыматтар бир системага келтирилди. Негизги сөздөр: Кыргыз тили, сөз жасоо, атоочтон атооч жасоочу мүчөлөр, этиштен атооч жасоочу мүчөлөр.
Benzer Tezler
- Eski Türkçe ve Kırgızca'daki yapım ekleri
The Affixes used in old Turkic and Kirghiz language
MAYRAMBEK OROZOBAYEV
Yüksek Lisans
Türkçe
2004
Türk Dili ve EdebiyatıHacettepe ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. EMİNE YILMAZ
- Kırgız Türkçesinin şekil bilgisi
Morphology of Kirghiz Turkish
MURAT CERİTOĞLU
Doktora
Türkçe
1998
DilbilimÇanakkale Onsekiz Mart ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
YRD. DOÇ. DR. VAHİT TÜRK
- Kırgız Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde bir hareketi karşılayan birleşik fiiller (isim+yardımcı fiil)
Complex verbs that express action in Kyrgyz and Turkish languages
MEHMET YALÇINKAYA
Yüksek Lisans
Türkçe
2010
DilbilimKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTürkoloji Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. BURUL SAGINBAYEVA
- Kırgızca-Türkçe Sözlük'e göre Kırgız Türkçesinde isim yapım ekleri
Noun formation in based on Kırgızca-Türkçe Sözlük
TUĞBA ÖZENÇ
Yüksek Lisans
Türkçe
2020
DilbilimNiğde Ömer Halisdemir ÜniversitesiÇağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı
PROF. DR. MEVLÜT GÜLTEKİN
- Tölögön Kasımbekov'un Sıngan Kılıç Romanı esasında Kırgız Türkçesinde isim
Başlık çevirisi yok
CESİM ERCİK
Yüksek Lisans
Türkçe
2005
Türk Dili ve EdebiyatıGazi ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. ÇETİN PEKACAR