Кыргыз тилинде энантиосемия кубулушу
Kırgız Türkçesinde enantiosemiya
- Tez No: 736510
- Danışmanlar: YRD. DOÇ. DR. MİRZAT RAKIMBEK UULU
- Tez Türü: Yüksek Lisans
- Konular: Dilbilim, Linguistics
- Anahtar Kelimeler: enantiosemiya, zıt anlamlılık, çok anlamlılık, Kırgız Türkçesi
- Yıl: 2022
- Dil: Kırgızca
- Üniversite: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Türkoloji Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 147
Özet
Kırgız Türkçesinde Enantiosemiya Dil, insan yaşamının yüksek kültürünün bir göstergesi, insanlar tarafından yaratılan bir olgu, manevi bir hazinedir. Her milletin millet olarak bekası, zengin ve tükenmez hazinesi olan dile bağlıdır. İnsanlar çevrelerindeki dünyayı dil aracılığıyla tanırlar. Dil bilimin gelişimi, genel olarak insan yaşamının ve kültürünün gelişimidir. Genel dil bilimde enantiosemiya fenomeni ilk olarak XIX yüzyılın sonlarında dil bilimsel olarak tanımlanmıştır. Bu terim İ. Sherzl tarafından araştırılmıştır. Ö. Goethe, Yu. G. Scribi, A. A. Novikov ve diğer bilim insanlarıı, makalelerinde ve tezlerinde enantiosemiya odaklanmış ve onu çeşitli yönleriyle incelemişlerdir. Enantiosemiya terimi, Kırgız dil biliminde 1960 yılında Prof. Dr. B. Usubaliyev tarafından zıtlıklarla ilgili tezi ve monografisinde özel bir zıtlık biçimi olarak değerlendirilmiştir Söz içi zıtlık olgusu aynı kelimenin zıt anlamda kullanılmasıdır. Doğada zıt ve çok anlamlılığa yakın olduğu için sözlüksel bir fenomen olarak kabul edilir, ancak kendine has özellikleri vardır. Tezin temel amacı – Kırgız Türkçesinde enantiosemiyanın doğasını ortaya koymak, sözlük sistemindeki yerini belirlemektir. Enantiosemiya, Türkoloji dahil olmak üzere Genel dil bilimin en önemli konularından biridir. Bu fenomen, dil bilimde uzun zamandır ilginç, karmaşık ve tartışmalı bir fenomen olmuştur. Bununla birlikte, dilsel doğa sorununa hala belirli bir çözüm geliştirilmemiştir. Kullanılan terminoloji akıcı değildir. Bunun yanı sıra enantiosemiya dil birimlerinin çevirisi üzerine çok az çalışma yapılmıştır. Tez giriş, iki bölüm ve bir sonuçtan oluşmaktadır. Araştırmanın giriş bölümünde, tez araştırma konusunun alaka düzeyi ortaya konulmakla birlikte amaç ve hedefler, konu, nesne, metodolojik ve teorik temeller, çalışmanın pratik ve teorik önemi ve araştırmanın bilimsel yeniliği belirlenmektedir. Çalışmanın ilk bölümü, enantiosemiya çalışmasının teorik yönlerini incelemektedir. Dilsel bir fenomen olarak enantiosemiya olgusunun özünü, kaynaklarını ve gelişim yasalarını, enantiosemiya teriminin sınıflandırılmasını ortaya koymaktadır. Bu bölüm, dil bilimsel enantiosemiyanın ortaya çıkışının ana kaynaklarını ve gelişim modellerini ve ayrıca ana enantiosemiya türlerini sunmaktadır. Çalışmanın ikinci bölümü, Kırgız Türkçesinde enantiosemiyanın incelenmesine ve Kırgız Türkçesinde enantiosemiya kullanımının özelliklerini ortaya çıkarmaya ayrılmıştır. Bu bölüm, enantiosemiya olgusunun sınıflandırılması için kriterler, Kırgız Türkçesi'nde enantiosemiya teriminin özellikleri ve ayrıca Kırgız atasözlerindeki enantiosemiya örnekleri sunmaktadır. Sonuçta ise tez genel hatları ile açıklanmış ve konu ile ilgili öneriler bulunmuştur. Çalışmanın sonunda tez konusu ile ilgili kullanılan kaynaklar listesi bulunmaktadır.
Özet (Çeviri)
Тил – адамзат жашоосунун жогорку маданиятынын көрсөткүчү, эл тарабынан түзүлгөн феномен, рухий байлык. Ар бир улуттун улут катары жашоосунун улантылышы, чексиз байлыгы жана түгөнбөгөн кенчи – анын тили. Адамзат өзүн курчап турган айлана-чөйрөнү тил аркылуу тааныйт. Мына ошол тилди изилдөөчү тил илиминин өнүгүшү – адамзат жашоосунун жана жалпы маданияттын өңүгүшү болуп эсептелет. Жалпы тил илиминде энантиосемия кубулушу лингвистикалык планда алгач XIX кылымдын аягында В. И. Шерцль тарабынан изилдөөгө алынган. Андан кийин И. О. Гете, Ю. Г. Скриба, А. А. Новиков жана башка окумуштуулар энантиосемия кубулушуна көңүл бөлүшүп, макала жана диссертациялык иштеринде ар кандай өңүттө изилдөөгө алышкан. Ал эми кыргыз тил илиминде биринчилерден болуп, 1960-жылы профессор Б. Усубалиев тарабынан изилденген. Ал өзүнүн антонимдерге арналган диссертациялык ишинде жана илимий монографиясында энантиосемия кубулушун антонимиянын өзгөчө түрү катары караган. Энантиосемия кубулушу – бир эле сөздүн карама-каршы мааниде колдонулушу. Табияты боюнча антонимия жана полисемияга жакын, бирок өзүнө гана таандык өзгөчөлүктөргө ээ болгондугу үчүн лексикалык кубулуш катары каралат. Диссертациянын негизги максаты – кыргыз тилиндеги энантиосемия кубулушунун табият - маңызын ачып берүү жана лексика системасындагы ордун аныктоо. Энантиосемия жалпы тил илиминде, анын ичинде түркологияда да так жана терең, иликтенбеген олутту маселелердин бири. Бул кубулуш лингвистикада көптөн бери кызыктуу, татаал жана талаштуу болуп келген бир көрүнүш. Бирок лингкистикалык табияты жөнүндө дагы деле бирдиктүү чечими жок, колдонулган терминология иретке келтирилген эмес, энантиосемиялык тилдик бирдиктердин котормосуна байланыштуу эмгектер аз. Теманын актуалдуулугу жогоруда белгиленген жагдайлар менен түшүндүрүлөт. Диссертациялык иш киришүүдөн, эки бөлүмдөн жана корутундудан турат. Изилдөөнүн кириш бөлүмүндө диссертациялык изилдөөнүн темасынын актуалдуулугу, максаттары жана милдеттери, предмети, объектиси, методологиялык жана теориялык негиздери, иштин практикалык жана теориялык мааниси жана изилдөө иштеринин илимий жаңылыгы аныкталды. Изилдөөнүн биринчи бөлүмүндө энантиосемияны изилдөөнүн теориялык аспектилери каралып, тилдик кубулуш катары энантиосемиянын маңызы ачылып, энантиосемиянын келип чыгуу булактары жана анын өнүгүү мыйзам ченемдүүлүктөрү, энантиосемиянын классификациясы берилди. Бул бөлүмдө энантиосемиянын лингвистикалык кубулушунун пайда болушунун негизги булактары жана өнүгүү мыйзам ченемдүүлүктөрү, ошондой эле энантиосемиянын негизги түрлөрү көрсөтүлдү. Ал эми изилдөөнүн экинчи бөлүмү кыргыз тилиндеги энантиосемия кубулушунун өзгөчөлүгүн изилдөөгө, энантиосемиянын кыргыз тилиндеги колдонулуш өзгөчөлүктөрүн ачып берүүгө арналды. Бул бөлүмдө энантиосемияны классификациялоонун критерийлери берилип, кыргыз тилиндеги энантиосемиянын өзгөчөлүктөрү көрсөтүлүп, ошондой эле кыргыз макал-лакаптарындагы энантиосемияга мисалдар келтирилди. Корутундуда каралып жаткан диссертациялык изилдөөнүн темасы боюнча корутундулар берилди. Иштин аягында каралып жаткан диссертациялык изилдөөнүн темасы боюнча колдонулган адабияттардын тизмеси көрсөтүлдү. Ачкыч сөздөр: Энантиосемия, антонимия, полисемия, кыргыз тили, лексикология.
Benzer Tezler
- Кыргыз тилинде араб ариби менен жазылган тексттердиклассификациялоо маселеси (1924-1928)
Kırgız Türkçesiyle yazılan Arap harfli metinlerin sınıflandırılması problemi (1924-1928)
AYGÜL ÇINTEMİROVA
Yüksek Lisans
Kırgızca
2020
DilbilimKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTürkoloji Ana Bilim Dalı
PROF. DR. MEHMET AYDIN
- Kırgızca-Türkçe çevirideki fiilin gramer kategorileri (Cengiz Aytmatov'un kıyamat romanı üzerine)
Кыргыз жана түрк тилинде котормодогу этиштин грамматикалык категориялары (ч. айтматовдун кыямат романынан мисалдар)
AHMET ALİ YILMAZ
Yüksek Lisans
Türkçe
2013
DilbilimKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTürkoloji Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. TAALAYBEK ABDİYEV
- Semantic analysis of the Kyrgyz and English anthroponyms
Кыргыз жана англис антропонимдеринин семантикалык анализи
AİTURGAN NURDİNOVA
Yüksek Lisans
Kırgızca
2019
DilbilimKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesiİngiliz Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
ÖĞR. GÖR. ZHYLDYZ CHYMANOVA
- Кыргыз тилиндеги бир компоненти күңүрттөнгөн татаал сөздөр
Kırgız dilinde bir unsurunun anlamı belirsizleşmiş birleşik kelimeler
BERMET DOSUBEKOVA
Yüksek Lisans
Kırgızca
2016
DilbilimKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTürkoloji Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. BURUL SAGINBAYEVA