Özbek Türkçesinde aspekt kategorisi
Aspect category in Uzbek Turkish
- Tez No: 756298
- Danışmanlar: PROF. DR. MEHMET FATİH KİRİŞÇİOĞLU
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Dilbilim, Linguistics
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2022
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Gazi Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Çağdaş Türk Lehçeleri Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Çağdaş Türk Lehçeleri Bilim Dalı
- Sayfa Sayısı: 478
Özet
Aspekt kategorisi aktionsartla birlikte ele alınan, bunun yanında zamanla da ilişkilendirilen bir kategoridir. Diller, kendi sistemleri içerisinde çeşitli yapılar aracılığıyla bu kategoriyi işaretlerler. Türkiye Türkçesi zaman biçimbirimleriyle aspekti işaretlemektedir. Bu çalışmada ise Türk dilinin güney doğu kollarından birini oluşturan Özbek Türkçesinde aspektin hangi yapılarla işaretlendiği incelenmiştir. Bu doğrultuda öncelikle aspekt ve aktionsart kategorilerinin tarihsel gelişim süreçlerinin göz önünde bulundurulduğu, kategorilerle ilişkili olan kavramların ele alındığı oldukça kapsamlı bir teori oluşturulmuştur. Çalışmanın incelemesinde ise yöntem olarak Johanson'un bakış açısı teorisi benimsenmiş olup aspekt-aktionsart etkileşimi, aspekt-sentaks etkileşilemi vb.den doğan türler için de belirli ölçüde çok boyutlu yaklaşım takip edilmiştir. Çok boyutlu yaklaşımlarda aspekt birden fazla düzlemde ele alınır ve daha büyük bir alanda işaretlenir. Dolayısıyla bu çalışmada da Özbek Türkçesinde aspekt farklı düzlemlere taşınmaya çalışılmıştır. Örneklem için roman, destan, hikâye, efsane, atasözleri, gazete yazısı, tiyatro metni olmak üzere Özbek Türkçesinde farklı edebî türlerden 30 esere başvurulmuştur. İncelemede çok boyutluluğun temel cümle düzlemi beş bakış açısıyla temsil edilmiştir. Bunlardan intraterminal (sınırlar arasılık), postterminal (sınır sonrasılık) ve preterminal (sınır öncesilik) bakış açılarının odak parametresine tabi oldukları, prospektif (öngörü) ve terminal bakış açılarının ise odak parametresinin dışında kaldıkları görülmüştür. Ayrıca bu beş bakış açısında çok boyutluluk kapsamında değerlendirilmeye uygun sıfat, fiil valenzi, edilgenlik, eylem öbeğinde aktionsart bildirimleri ve perifrastik kombinasyonlar gibi pek çok düzlem elde edilmiştir. Bakış açıları sonrasında ise çok boyutluluk kapsamında aspektin söylemle ilişkisi incelenmiştir. Bu kısımda Johanson'un Türkiye Türkçesi üzerine oluşturduğu söylem tabanı Özbek Türkçesi üzerinde denenmiştir. Çok boyutluluğun son parçasını ise aspekt taksis ilişkisi oluşturmuş, bu kısımda da sıfat fiil ve zarf fiillerin aspekt değerleri, bu değerlerle ortaya çıkan taksis (sıralayıcılık, bağlayıcılık) işlevleri ele alınmıştır. Fiillerin kılınış içeriklerinin de göz önünde tutulduğu bu çalışmada Özbek Türkçesinde aspekt fikri, daha büyük bir alanda gözlemlenmiştir.
Özet (Çeviri)
Aspect category is a category that is considered together with rendering aktionsart and is also associated with tense. Languages mark this category through various structures within their systems. Turkey Turkish marks the aspect with tense morphemes. In this study, it has been examined with which structures the aspect is marked in Uzbek Turkish, which is one of the southeastern branches of the Turkish language. In this direction, first of all, a very comprehensive theory has been formed in which the historical development processes of the aspect and aktionsart categories are taken into account and the concepts related to the categories are discussed. In the survey of the study, Johanson's viewpoint theory was adopted as the method, and a multidimensional approach was followed to a certain extent for species arising from aspect-aktionsart interaction, aspect syntax interaction, etc. In multidimensional approaches, the aspect is handled in more than one plane and marked in a larger area. Therefore, in this study, the aspect in Uzbek Turkish has been tried to be moved to distinct dimensions. For the sample, 30 works of different literary genres in Uzbek Turkish, including novel, epic, story, proverbs, legend, newspaper text, theater text, were used. In the analysis, the basic sentence plane of multidimensionality was represented by five viewpoints. Of these, it was observed that intraterminal (inter-borders), postterminal (post-borders) and preterminal (pre-borders) viewpoints were subject to the focus parameter, while prospective (prediction) and terminal viewpoints were outside the focus parameter. In addition, many dimensions such as adjective, verb valence, passivity, aktionsart statements in the verb phrase and periphrastic combinations, suitable for the scope of this approach have been obtained in this five viewpoint. After the viewpoints, the relationship between aspect and discourse was examined within the scope of multidimensionality. In this part, the discourse base Johanson created on Turkey Turkish is tried on Uzbek Turkish. The last part of the multidimensionality is the aspect and taxis relationship, and in this part, the aspect values of adjective verbs and adverbial verbs, and the taxis (sequentiality, binding) functions that emerge with these values are discussed. Thus, in this study, which also takes into account the actional context of the verbs, the idea of aspect in Uzbek Turkish has been observed in a larger area.
Benzer Tezler
- Üretici dilbilgisi çerçevesinde Türkçenin dilbilgisi konularına eleştirel bir yaklaşım
A critical survey to Turkish grammar in the framework of generative grammar
TAİ MA
Yüksek Lisans
Türkçe
2022
DilbilimMarmara ÜniversitesiTürkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Ana Bilim Dalı
PROF. DR. MUSTAFA SİNAN KAÇALİN
DOÇ. DR. MURAT ÖZGEN
- Abdullah Kadiriy'nin Ötken Künler romanı örneğinde Özbek Türkçesinde edatlar
The prepositions in Uzbek Turkish in Abdullah Kadiriy's novel of Ötken Künler
ADEM YELOĞLU
Yüksek Lisans
Türkçe
2011
DilbilimNiğde ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. HİKMET KORAŞ
- ?Hicran Künleri? romanı örneğinde Özbek Türkçesinde kelime grupları
The word groups in Uzbek Turkish on the novel sample named 'Hicran Künleri'
ŞÜKRİYE DUYGU BAYRAM
Yüksek Lisans
Türkçe
2008
Türk Dili ve EdebiyatıNiğde ÜniversitesiTürk Edebiyatı Bölümü
YRD. DOÇ. DR. HİKMET KORAŞ
- İnce Memed, Abay Yolu, Ötgen Künler romanları örneğinde Türkiye Türkçesi, Kazak Türkçesi ve Özbek Türkçesinde karşılaştırmalı çekimli fiiller
Comparative verb inflection in Turkey Turkish, Kazakh Turkish and Uzbek Turkish through the novels of İnce Memed, Abay Yolu, Ötgen Künler
KAMİL ÖNAL
Yüksek Lisans
Türkçe
2016
Türk Dili ve Edebiyatıİstanbul 29 Mayıs ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
YRD. DOÇ. DR. CEM KESKİN
PROF. DR. MESUT ŞEN
- Özbek Dalli destanında dil ve üslup
Grammer and style in the Uzbek Dalli epic
DİLEK TÜRKMENLİ
Yüksek Lisans
Türkçe
2006
DilbilimGazi ÜniversitesiÇağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. EKREM ARIKOĞLU