Memlūk Döneminde yazılan Bedreddin el-Aynī'nin ʽIḳdü'l-Cumān fī Tārīḫi Ehli'z-Zamān adlı tarih kitabında Türkçe unsurlar
The Turkish elements in the book of ʽIkdu'l-Cumān fī Tārīḫi Ehli'z-Zamān written by Bedreddin el-ʽAynī in the Mamluk period
- Tez No: 787643
- Danışmanlar: PROF. DR. ÇETİN PEKACAR
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Türk Dili ve Edebiyatı, Turkish Language and Literature
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2023
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Gazi Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Türk Dili Bilim Dalı
- Sayfa Sayısı: 783
Özet
Kısaca Tārīḫu'l-ʽAynī veya ʽIkdü'l-Cumān adı ile bilinen ve insanlık tarihinde inci dizisi anlamına gelen ʽIkdü'l-Cumān fī Tārīḫi Ehli'z-Zamān; Hanefî fakihi, tarihçi, hadis ve dil âlimi Türk asıllı Bedreddin el-ʽAynī (ö. 855/1451) tarafından umumî tarih niteliğinde Memlūk döneminde Arapça yazılmış geniş hacimli bir tarih kitabıdır. Bu çalışmanın amacı ʽIḳdü'l-Cumān kitabında geçen Türkçe unsurların tespit edilmesi, sınıflandırılması, dil özellikleri açısından incelenmesi; bu yolla Türkçenin söz varlığına ve aynı zamanda Türk tarihine ve kültürüne katkıda bulunulmasıdır. Bu çalışmada; farklı yerlede dağınık hâlde bulunan nüshaları olan bu eserin müelifinin ölümünden yaklaşık 45 sene sonra istinsah edilen, İstanbul'da bulunan, 23 cilt hacminde olan Veliyyüddin nüshası esas alınmıştır. Bu çalışmanın amacı doğrultusunda eserde geçen Türkçe unsurları tespit edebilmek için eserin tamamı taranmıştır. Taramanın sonucunda kişi adları, yer adları, kavim adları ve diğer Türkçe unsurlar olmak üzere 4 ana grupta toplanmış 817 Türkçe unsur tespit edilmiştir. Bu Türkçe unsurlar arasında Moğolca, Çince ve Farsça gibi yabancı dillerden geçerek Türkçeye mal olmuş kelimeler de yer almaktadır. İnceleme bölümünde ilgili sözcüğün eserde geçtiği cilt, sayfa ve satır numaraları ile cümlenin orijinal yazısı, çeviri yazısı ve Türkçe çevirisi verilmiştir. İncelenen sözcüklerin izleri tarihî Türk yazı dillerinde takip edilmiştir. ʽIkdü'l-Cumān'da geçen Türkçe unsurların 591'i kişi adları, 123'ü yer adlarından ibarettir. Bu adlar, ilk olarak tarihî Türk yazı dillerinde biçimi ve anlamları bakımından araştırılmış, sonra leksik-semantik ve yapısal bakımlardan incelenmiştir. Kişi adları; leksik-semantik bakımından 29 grupta, yapı bakımından ise basit, türemiş ve kelime grubu yapısındaki kişi adları olmak üzere 3 grupta toplanmıştır. Bu incelemeden elde edilen verilere istinaden bu dönemde Türklerin en çok kuvvet gösteren hayvan ve maden adları ile ilgili kişi adları, ayrıca unvan grubu ve birleşik isim grubu yapılarındaki kişi adlarını tercih ettikleri sonucuna varılmıştır. Yer adları ise leksik-semantik bakımdan 16 grupta, yapı bakımından -kişi adlarında olduğu gibi- 3 grupta toplanmıştır. Yer adları incelenmesinin sonucunda bugünkü Türkiye Cumhuriyeti sınırlarının içinde bulunan yerlerin büyük bir kısmı yabancı adları taşırken Türkiye'nin dışında Türkçe adları taşıyan yerlerin bulunduğu görülmüştür. Eserin barındırdığı Türkçe unsurların ses özelliklerine bakıldığında karışık dilli eserlerin özelliklerini taşıdığı anlaşılmaktadır.
Özet (Çeviri)
ʽIkdü'l-Cumān fī Tārīḫi Ehli'z-Zamān known as Tārīḫu'l-ʽAynī“The History Book of el-Ayni”or ʽIkdü'l-Cumān“The Pearl Nicklace”; is a large-volume history book written in Arabic during the Memluk period by Hanafi jurist, historian, scholar of hadith and language, Turkish origin Bedreddin el-ʽAynī (d. 855/1451). The aim of this study is to determine, classify and examine the Turkish elements in the book ʽIḳdü'l-Cumān in terms of language features; in this way, it contributes to the vocabulary of Turkish, as well as to Turkish history and culture. This work has scattered copies in different places. This study bases on the 23-volume Veliyyüddin copy found in Istanbul, which was copied 45 years after the death of its author. In line with the purpose of this study, the whole of the work was scanned in order to detect the Turkish elements in it. As a result of the scanning, 817 Turkish elements were determined, which were divided into 4 main groups, including personal names, place names, tribe names and other Turkish elements. Among these Turkish elements, there are also words from foreign languages such as Mongolian, Chinese and Persian that have been borrowed to Turkish. The volume, page and line numbers of the related word, the original text of the sentence, its transcript and its Turkish translation are mentioned in the chapter of the analysis. The traces of the examined words were followed in historical Turkish written languages. 591 of the Turkish elements in the book ʽIkdü'l-Cumān consist of personal names and 123 are place names. These names were first examined in terms of their form and meanings in historical Turkish written languages, and then examined in terms of lexical-semantic and structural. Personal names; are divided into 29 groups in terms of lexical-semantic, and into 3 groups as simple, derived and compound nouns in terms of structure. Based on the data obtained from this study, it concluded that in this period, Turks preferred the names of animals and metals, which showed the strength, and the compound personal names. The names of places are divided into 16 groups in terms of lexical-semantics and in 3 groups in terms of structure. As a result of the examination of place names, it has been noticed that while most of the places within the borders of the present Republic of Turkey have foreign names, there are places with Turkish names outside of Turkey. When the phonetic features of the Turkish elements located in this work are examined, it is understood that it has the same characteristics of the works with mixed languages.
Benzer Tezler
- Memlükler Dönemi hadis tartışmalarında Bedreddin ez-Zerkeşî'nin yeri
The place of Zarkashī in the ḥadīth debates of Mamluk Period
FATİH ÇİMEN
Doktora
Türkçe
2019
DinYalova ÜniversitesiTemel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı
DR. ÖĞR. ÜYESİ MUHAMMET BEYLER
- Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî esasında Memlük-Kıpçak sahasında yazılan sözlüklerdeki söz varlığı üzerine inceleme
The examination on the vocabulary in the dictionaries written in the Mamluk-Kipchak period basis on Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî
FATMA MOHAMED AHMED ELTAMIMI ELSHERBINI
Doktora
Türkçe
2024
Türk Dili ve EdebiyatıGazi ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. HÜLYA KASAPOĞLU ÇENGEL
- Kıpçak Türkçesinde askerlikle ilgili söz varlığı
The vocabulary related to soldiery at Kipchak Turkish
YASEMİN TAŞ
Yüksek Lisans
Türkçe
2017
Türk Dili ve EdebiyatıErciyes ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. GALİP GÜNER
- محمد بن قرقماس وتفسيره 'نثر الجمان من فتح الرحمن' (سورة البقرة) تحقيقًا وتحليلاً
Muhammed b. Korkmaz'ın 'Nesrü'l-Cümân min Fethi'r-Rahmân' adlı eserinin tahkiki ve incelenmesi (Bakara Sûresi) / Analysis and investigation of Muhammad b. Korkmaz's 'Nesr al-Jumān min Fathi al-Rahman'(surah al-baqarah)
AIBIBULA MAIMAITIMING
Yüksek Lisans
Arapça
2023
Dinİstanbul ÜniversitesiTemel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. ZIYAD RAVAŞDEH
- Memluk-Kıpçak sahası ile Türkmen ve Azerbaycan Türkçelerinin tarihî karşılaştırmalı gramer ve sözlük denemesi
Historical comparative grammar and dictionary essay of Mamluk-Kipchak area and Turkmen and Azerbaijan Turkish
SÜMEYRA HARMANDA
Doktora
Türkçe
2023
DilbilimAnkara Hacı Bayram Veli ÜniversitesiÇağdaş Türk Lehçeleri Ana Bilim Dalı
PROF. DR. MEHMET FATİH KİRİŞÇİOĞLU