Махмуд Кашгаринин 'Диван Лугат ит-Түрк' сөздүгү кыргыз элинин культурогенези боюнча тарыхый-этнографиялык булак катары'
Kırgızların kültür tarihinin kaynağı olarak Kaşgarlı Mahmud'un 'Divanü Lugat it-Türk' sözlüğü
- Tez No: 822915
- Danışmanlar: PROF. DR. ANVARBEK MOKEEV
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Tarih, History
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2023
- Dil: Kırgızca
- Üniversite: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Tarih Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 205
Özet
Türkoloji alanında, Eski Türk Orhun-Yenisey yazıtlarının okunmasından sonraki en önemli çalışma hiç kuşkusuz Kaşgarlı Mahmud'un ―Divan-ü Lügat-it Türk‖ eserinin bulunmasıdır. Kaşgarlı Mahmud'un ―Divan-ü Lügat-it Türk‖ kitabı Türk dillerinin tarihte kaydedilmiş en eski sözlüğü olmakla birlikte, aynı sırada Merkezi Asya'daki Türklerin yazı kültürü ile ilgili elimizde olan en kapsamlı ve önemli tarihi eserdir. 638 sayfadan oluşan el yazma nüshası aşağı yukarı 9 bin Türkçe sözlerin Arapça çevirilerini açıklamaları kapsar. Özellikle XI. Yüzyıldaki Türklerin tarihi, coğrafi yayılımı ve yerleşimi, kabileleri, ağızları ve günlük hayatı hakkında kısa bir önsöz ve metin içerisine serpiştirilmiş bilgiler yer alır. KâĢgarlı Mahmud'un“Divan-ü Lûgati't-Türk”adlı eseri, Türk dünyasının zirve döneminin eseridir. Kendisine Kaşgarlı nisbesini kullanan Mahmud, doğduğu yer günümüz Kırgızistan'ın Isık-Göl gölgesindeki Barsgandandır. Kendisini belirttiği gibi Türklerin ―en uz dillisi, açık anlatanı, ince zekaya sahip olanı, soy olarak en köklüsü ve kargıyı en iyi kullananıdır‖. Kaşgar, Buhara, Nişapur, hatta Bağdat'da da eğitim aldığı ilimde tahmin edilir. Şaheser sözlüğünü ise, Kaşgar'da mı, yoksa Bağdat veya Şam'da mı yazdığı şüphelidir. Lekin sözlük 1072-1074 yıllarında yazılmış ve Bağdat'da oturan Abbasi Halifesi Ebu'l-Kasım Abdullah'a hediye olarak verilmiştir. KaĢgarlı Mahmud'un eseri, Türk dünyası için çeĢitli yönden önem taĢır: Öncelikli olarak yüksek bir amaçla yazılmasına rağmen, genel olarak baktığımızda, Balasagun'lu Yusuf Has Hacib'in ―Kutadgu Bilig‖ eseri ideal aynı sırada utopik bir toplumu anlatan ve yazar tarafından süslenen eserdir. Kaşgarlı Mahmud'un ―Divan-ü Lügat-it Türk‖ eseri ise yazarın kendisi şahit olmuş, dönemindeki Türkler'in günlük hayatını en yakından inceleyen, gözlemleyen ve analize eden eserdir. Bu açıdan aldığımızda Kaşgarlı Mahmud'u Türk tarihindeki ilk türkolog, halkbilimcisi, joğrafyacısı ve fölklorcusu diyebiliriz. Bu yüzden ―Divan-ü Lügat-it Türk‖ Türkler ve Türk dili açısından birçok yönden özellikle değerli ve önemlidir. ―Divani Lugatit Türk‖ üzerine Kırgızistan dışında oldukça çok eser ve makalale yazılmasına rağmen günümüz Kırgız toplumunda adıgeçen eser ile ilgili çalışmalar yeni kaleme alınmaya başlamıştır. Son yıllarda Kaşgarlı Mahmud'un adıgeçen eserinnin Kırgızca'ya iki çevirisi gerçekleştirilmiştir. Bundan dolayı ―Divan-ü Lügat-it Türk'ün‖ anadilimize yapılmış çevirileri Kırgızların ve Kırgızistan'ın tarihi ve Kırgız Türkçesi için büyük bir hediye olmuştur. ―Divan'da‖ kaydedilen Karahanlılar döneminde yapılan gelenekler, örf-adetler ve inançlar hakkında etnografik unsurlar günümüzde Kırgız toplumunda da hala kullanılmakta olması bu eserdeki bilgileri Kırgız destanları, etnografyası ile mukayese edilerek araştırma gerekliği anlaşılmıştır. ―Divan‖ ile Kırgız tarihini ve etnografisini karşılaştırılarak yapılan çalışmalar çok azdır. Konu ile ilk ve en ciddi araştırma Kırgız tarihçisi Ömürkul Karayev'in Karahanlılar hakkında yazılan eseri ve bir kaç makalesi vardır. Onun dışında eseri tıpkıbasımından yararlanarak araştırma yapan tarihçi Tınçtıkbek Çorotegin'in eseri vardır. Bunun haricinde Kırgız tarihçilerinin ―Divan'a‖ ilişkin ne makaleleri ne çalışmaları bulunmamaktadır. Bizler de bu eksikliğin farkında olarak ―Divan'daki‖ yer alan etnografik bilgileri eserde ifadesini bulmuş olan Karahanlılardaki yaşam tarzını günümüz Kırgız Türklerinin hayat tarzı ile mukayese etmeye çalıştık. Bu amaçla Kaşgarlı Mahmud'un verdiği bilgileri analize ederken onun kayıtlarını kelime kelime gözden geçirerek bir karşılaştırma çalışma yapmaya gayrette bulunduk. Yine konu üzerine çalışırken ana kaynak ―Divanü Lugat it-Türk‖ olmak üzere diğer kaynaklardan, özellikle Kırgız etnografisinde yer alan Kırgız Mitolojisi, ―Manas‖ destanı ve Kırgız etnografyası üzerine yapılan çalışmalardan sık sık yararlandık. Tez konusu ―Kırgızların Kültür Tarihinin Kaynağı Olarak Kaşgarlı Mahmud'un ―Divan-ü Lügat-it Türk‖ sözlüğü‖ diye adlandırılmıştır. Çalışmamızda, ―Divan'da‖ kayda geçmiş olan etnografik bilgilere değinilmiştir. ―Divan'dan‖ gözden geçilerek çıkarılan etnografik bilgiler Kırgızların destanları ve etnografisi ile karşılaştırılmıştır. Çalışmada sadece Kırgızların etnografisi ile değil ihtiyaç doğulduğu zaman Kırgızlarla kardeş olan diğer Türk halklarının halk bilimi ile farklı ve benzer taraflarını göstermeye çalışılır. Tezimiz giriş, iki ana bölüm, sonuç ve kaynakça kısmından oluşmuştur.
Özet (Çeviri)
Кыргыз элинин тарыхын жана маданиятын изилдөөдө кыргыз элинин этногенези жана этникалык тарыхы, этномаданий байланыштары илимпоздор тарабынан изилденип келет. Бул жаатта тарых илимине белгилүү тарыхый жазма булактар, археологиялык изилдөөлөрдүн жыйынтыктары, этнография жана фольклору анализге алынган. Кыргыз элинин культурогенезин изилдөө менен кыргыздардын башка элдер менен болгон этникалык жана маданий байланыштарын изилдөөдө XI кылымда карахандар доорунда жашаган Махмуд Кашгаринин ―Диван Лугат ит Түрк‖ эмгегинде катталган ономастикалык жана этнографиялык маалыматтарды изилдөө аркылуу маанилүү жыйынтыктарга жетсек болот. Диссертациялык ишибизде Махмуд Кашгаринин ―Диванындагы‖ уруу аттары, адам аттары жана этнографиялык маалыматтарды кыргыз элинин уруулук курамындагы этнонимдер, адам аттары жана этнографиялык маалыматтар менен салыштырып, карахандар менен азыркы кыргыздардын ортосундагы этномаданий байланыштарды белгилөөгө аракет кылдык. Диссертациялык иш алгы сөздөн, киришүүдөн, эки бөлүмдөн, корутундудан жана колдонулган адабияттардын тизмесинен турат. Биринчи бөлүм ―Диван Лугат ит-Түрктөгү‖ тарыхый терминология‖ деп аталып, үч бөлүмдү камтыйт. Биринчи бөлүмдө, карахандар доорундагы коомдук саясий терминологиялардын азыркы кыргыз элинди кездешишин изилдедик. Андан сырткары карахандардын мифологиялык жана космогониялык ишенимдеринин параллелдерин кыргыз элинин мифологиялык түшүнүктөрү менен салыштырып карадык. Ошону менен бирге алгачкы ирет ―Диванда‖ эскерилген байыркы огуз уруулары менен азыркы кыргыз элинин уруулук түзүлүшүндөгү этнонимдер менен салыштырып, карахандар менен азыркы кыргыз элинин этникалык байланыштарын белгилеп көрсөткөнгө аракеттендик.Экинчи бөлүм ―Дивандагы‖ каада-салттар жана алардын классификациясы‖ деп аталып, үч бөлүмдөн турат. Биринчи бөлүмүндө карахандар менен кыргыздардын антропонимикасындагы маданий жалпылыктар туурасында сөз болот. Ал эми экинчи бөлүмдө Махмуд Кашгари жазган карахандардагы үйлөнүү, баланын төрөлүшү жана сөөк коюу салттары боюнча этнографиялык маалыматтарды кыргыздарда азыркы кезге чейин аткарылып келе жаткан үрп адат, ырым жырым, каада салттары менен салыштырып, жалпылыктарды белгилегенге аракеттендик. Бул бөлүмдүн акыркы бөлүгүндө карахандар доорундагы моралдык этикалык баалуулуктардын кыргыз этнографиясында, айрыкча макал лакаптарда чагылдырылышына басым жасадык. Диссертациянын корутунду бөлүмүндө изилденген иштердин жыйынтыгы берилген. Диссертациянын корутундусунан кийин диссертациялык ишке байланыштуу колдонулган адабияттардын тизмеси берилген. Ачкыч сөздөр: Карахандар, Махмуд Кашгари, ―Диван Лугат ит Түрк‖, кыргыздар, маданий тарых ж.б.
Benzer Tezler
- Махмуд кашгаринин 'диван лугат ат-түрк' сөздүгү тарыхый-этнографиялык булак катары
Tarihi ve etnografik kaynak olarak Kaşgarlı Mahmud'un 'Divani Lugatit Türk'sözlüğü
NURSULTAN ABDİMİTALİP UULU
Yüksek Lisans
Kırgızca
2015
TarihKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTarih Ana Bilim Dalı
PROF. DR. ANVARBEK MOKEEV
- Махмуд Кашгаринин 'Диван лугат ат-түрк' сөздүгү этнопедагогикалык булак катары
Etnopedagojık kaynak olarak Kaşgarlı Mahmud'un «Divânü Lugâtı't-Türk» sözlüğü
AKILAY ASAMİDİNOVA
Yüksek Lisans
Kırgızca
2019
DilbilimKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiEğitim Bilimleri Ana Bilim Dalı
PROF. DR. AKMATALİ ALİMBEKOV
- XVI-XVIII кылымдардагы фарсча жана түркчө тарыхый булактар боюнча кыргыздар менен борбордук азия элдеринин этникалык байланыштары
XVI-XVIII.yüzyıllarda Farsça ve Türkçe tarihi kaynaklara göre Kırgızlar ile merkezi Asya halkları arasındaki etnik ilişkiler
BAYZAK MAMATALİYEV
Yüksek Lisans
Kırgızca
2018
TarihKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTarih Ana Bilim Dalı
PROF. DR. ANVARBEK MOKEEV
- «дивану лугат-ит-түрк» сөздүгү кыргыз тилинин тарыхый өнүгүшүн изилдөө булагы(фонологиялык жана морфонологиялык изилдөө)
Kırgız dilinin tarihi gelişiminin araştırılmasında bir kaynak olarak Divanü Lugati't-Türk (Fonolojik ve morfonolojik inceleme)
NEGİZBEK ŞABDANALİYEV
Doktora
Kırgızca
2015
Türk Dili ve EdebiyatıKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTürkoloji Ana Bilim Dalı
PROF. DR. KADIRALI KONKOBAYEV
- Өмүркул караевдин изилдөөлөрүндө кыргыздардын этностук тарыхынын чагылдырылышы
Ömürkul Karayev'in Araştırmalarında Kırgızların Etnik Tarihinin Ele Alınışı
SALİYA KURMANOVA
Yüksek Lisans
Kırgızca
2015
TarihKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTarih Ana Bilim Dalı
PROF. DR. OLCOBAY KARATAEV