«дивану лугат-ит-түрк» сөздүгү кыргыз тилинин тарыхый өнүгүшүн изилдөө булагы(фонологиялык жана морфонологиялык изилдөө)
Kırgız dilinin tarihi gelişiminin araştırılmasında bir kaynak olarak Divanü Lugati't-Türk (Fonolojik ve morfonolojik inceleme)
- Tez No: 615558
- Danışmanlar: PROF. DR. KADIRALI KONKOBAYEV
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Türk Dili ve Edebiyatı, Turkish Language and Literature
- Anahtar Kelimeler: Divanü Lugati't-Türk, DLT, Kaşgarlı Mahmud, Kırgız Türkçesi, Türk dilleri, fonoloji, ses, fonem, harf, ünlü, düz, yuvarlak, dar, geniş, kalın, ince, ünsüz, tonlu, tonsuz, diş, patlamalı, çift dudak, diftong, uzun ünlü, aslî uzun ünlü, ağız
- Yıl: 2015
- Dil: Kırgızca
- Üniversite: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Türkoloji Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 206
Özet
Изилдөө объектиси. XI кылымда Махмуд Кашгари тарабынан жазылган“Дивану лугат-ит-түрк”аттуу эмгекте берилген түркчө тексттер жана азыркы кыргыз тили иштин объектисин түзөт. Изилдөө предмети.“Дивану лугат-ит-түрктө”берилген түркүчө тексттердеги фонетикалык, фонологиялык жана морфонологиялык кубулуштар менен азыркы кыргыз тилинин фонетикалык, фонологиялык жана морфонологиялык кубулуштары иштин предметин түзөт. Диссертациялык иш киришүү, эки бөлүм, корутунду, түркчө кыскача жыйынтык жана колдонулган адабияттардын тизмесинен турат. Киришүү бөлүмүндө жалпы фонетика боюнча,“Дивану лугат-ит-түрктүн”, түрк тилдеринин, кыргыз тилинин фонологиясы боюнча Кыргызстанда, Түркияда, мурунку СССРде жана башка өлкөлөрдө жүргүзүлгөн эмгектерге илимий обзор жүргүзүлдү. Мындан тышкары“Дивану лугат-ит-түрктүн”ушуга чейин ар кайсы тилдерге кылынган котормолоруна анализ жүргүзүлүп, негизинен, алардын транскрипциялык принциптерине көӊүл бурулду. Себеби кандайдыр бир тарыхый жазма эстеликтин фонетикалык жана фонологиялык өзгөчөлүгүн иликтөөгө алыш үчүн, оболу анын транскрипциясын туура түзүү жана текстти ошол транскрипциялык алфавит менен туура берүү абдан маанилүү, жазма эстеликтин тили транскрипциялык жактан так реконструкцияланганда гана фонологиялык жактан туура жыйынтыктарды чыгарууга мүмкүн болот. v Иштин биринчи бөлүмүндө аталган эмгектеги берилген тексттердеги жана азыркы кыргыз тилиндеги үндүүлөр изилдөөгө алынды. Тарыхый жактан маанилүү болгон жана көптөгөн окумуштуулардын көӊүлүн буруп келген байыркы созулма, жабык ė өӊдүү үндүүлөргө жана үндүүлөрдө байкалган алмашуу, түшүп калуу сыяктуу фонологиялык кубулуштарга өзгөчө маани берилди. Диссертациялык иштин экинчи бөлүмүндө“Дивандагы”жана азыркы кыргыз тилиндеги үнсүздөрдүн үстүндө иликтөө жүргүзүлдү. Мында да үнсүздөрдүн тарыхый жактан өнүгүшүндө өзгөчө орунга ээ болгон жана түрк тилдеринин классификацияланышында критерий болгон сөз башындагы ж-й, т-д, б-м, к-г, с-ш, сөз ортосундагы д-з-й, с-з сыяктуу тыбыштарга айрыкча көӊүл бурулду. Корутунду бөлүмүндө болсо бөлүмдөрдүн негизинде изилдөө жыйынтыктарын жалпылаштыруу аракети көрүлдү. Иштин акырында изилдөө учурунда пайдаланылган булактардын тизмеси берилди. Ачкыч сөздөр:“Дивану лугат-ит-түрк”, ДЛТ, Махмуд Кашгари, МК, кыргыз тили, түрк тилдери, фонетика, фонология, тыбыш, фонема, тамга, үндүү, ачык, эриндүү, кууш, кеӊ, жоон, ичке, созулма, байыркы созулма, үнсүз, каткалаӊ, жумшак, тишчил, кош эринчил, дифтонг, диалект.
Özet (Çeviri)
XI. yüzyılda Kaşgarlı Mahmud tarafından kaleme alınmış“Divanü Lugati't-Türk”adlı eserinde verilen Türkçe metinlerin dilinin ses özellikleri ve çağdaş Kırgız Türkçesi ses özellikleri tezin konusunu oluşturmuştur. Tezin asıl amacı, çağdaş Kırgız Türkçesinde görülen ses olaylarının tarihî gelişimini tespit etmeye çalışmaktır. Bu amaca ulaşmak için de Divanü Lugati't-Türk eseri esas alınmıştır. Bunun yanında bazı olaylara daha da açıklık getirmek maksadında Eski Türkçe metinlere ve Çağataycaya, bunun dışında diğer çağdaş Türk lehçelerine ve Kırgız Türkçesinin ağızlarına başvurulmuştur. Araştırılacak metinleri tespit ederken B. Atalay'ın ve A. B. Ercilasun ile Z. Akkoyunlu'nun çevirileri esas alınmıştır. Ayrıca aslî uzun ünlülerin tespit edilişinde T. Tekin, A. B. Ercilasun ve Z. Akkoyunlu'nun eserlerine başvurulmuştur. Tez, giriş, iki bölüm, sonuç, Türkçe özet ve kullanılan kaynaklar listesinden oluşmaktadır. Giriş bölümünde genel fonoloji, Divanü Lugati't-Türk, Türk lehçeleri, Kırgız Türkçesi üzerine Kırgızistan'da, Türkiye'de, SSCB'de ve başka ülkelerde yürütülen çalışmaların genel değerlendirilmesi yapılmıştır. Bunların dışında Divanü Lugati't-Türk'ün şimdiye kadar çeşitli dillere yapılan tercümeleri analize edilmiş, asıl olarak bunlarda esas alınan transkripsiyon prensipleri üzerine durulmuştur. Çünkü herhangi bir tarihî yazılı eserin ses durumlarını ve ses olaylarını araştırmak için önce o eserin dilinin transkripsiyonunun doğru belirlemek ve incelenecek metni o transkripsiyon harfleriyle doğru yazmak oldukça önemlidir. Eserin dilini vii (tezde Karahanlı dönemi Türkçesinin dilini) doğru tespit ettikten sonra ancak ses bilimi açısından doğru sonuçlar çıkarılabilir. Tezin birinci bölümünde Divanü Lugati't-Türk'te verilen Türkçe metinlerde geçen ünlülerle çağdaş Kırgız Türkçesindeki ünlüler ele alınmıştır. Her ünlünün ayrı ayrı incelenmesi yanında ayrıca genel Tükçedeki ünlülerin tarihî gelişimi açısından önemli yeri olan ve çok sayıdaki türkologların dikkatini çeken aslî uzun ünlüler, kapalı ė gibi ünlüler ve bunlarla ilgili ses olayları üzerine durulmuştur. Tezin İkinci bölümünde Divanü Lugati't-Türk'teki ve çağdaş Kırgız Türkçesindeki ünsüzler ele alınmıştır. Her ünsüzün tarihî gelişimi saptanmakla birlikte Türkçenin tarihî gelişiminde özel yeri olan ve Türk dillerinin sınıflandırılmasında bir kriter olarak kullanılan kelime başı y-c, t-d, b-m, k-g, c-ş; kelime ortası d-z-y gibi sesler üzerine ayrıca durulmuştur. Sonuç bölümünde ise bölümlerden alınan veriler esasında araştırmanın sonuçları çıkarılmıştır. Tezin son kısmında araştırma sırasında kullanılan kaynakların listesi verilmiştir.
Benzer Tezler
- Махмуд Кашгаринин 'Диван Лугат ит-Түрк' сөздүгү кыргыз элинин культурогенези боюнча тарыхый-этнографиялык булак катары'
Kırgızların kültür tarihinin kaynağı olarak Kaşgarlı Mahmud'un 'Divanü Lugat it-Türk' sözlüğü
NURSULTAN ABDİMİTALİB ULUU
Doktora
Kırgızca
2023
TarihKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTarih Ana Bilim Dalı
PROF. DR. ANVARBEK MOKEEV
- кыргыз-түрк элдик оозекичыгармачылыгындагы каада-салтырларынын көркөм-эстетикалыкфункциясы
Başlık çevirisi yok
YELİZ KAYA
- Махмуд кашгаринин 'диван лугат ат-түрк' сөздүгү тарыхый-этнографиялык булак катары
Tarihi ve etnografik kaynak olarak Kaşgarlı Mahmud'un 'Divani Lugatit Türk'sözlüğü
NURSULTAN ABDİMİTALİP UULU
Yüksek Lisans
Kırgızca
2015
TarihKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTarih Ana Bilim Dalı
PROF. DR. ANVARBEK MOKEEV
- Махмуд Кашгаринин 'Диван лугат ат-түрк' сөздүгү этнопедагогикалык булак катары
Etnopedagojık kaynak olarak Kaşgarlı Mahmud'un «Divânü Lugâtı't-Türk» sözlüğü
AKILAY ASAMİDİNOVA
Yüksek Lisans
Kırgızca
2019
DilbilimKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiEğitim Bilimleri Ana Bilim Dalı
PROF. DR. AKMATALİ ALİMBEKOV
- Amrî divan [metin- çeviri- açıklamalar- dizin]
Амри Диван [текст түрүндө жазылышы, глоссари, индекс]
RAMAZAN KOÇ
Yüksek Lisans
Türkçe
2014
Türk Dili ve EdebiyatıKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTürkoloji Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. HAKAN TAŞ