Geri Dön

ЕВРАЗИЯ ЭКОНОМИКАЛЫК БИРЛИГИ: КЫРГЫЗСТАН МИСАЛЫНДА

Avrasya Ekonomik Birliği: Kırgızistan örneği / The Eurasian Economic Union: The Case Of Kyrgyzstan

PDF İndir

  1. Tez No: 859606
  2. Yazar: ŞAMİL BALCI
  3. Danışmanlar: PROF. DR. CUSUPCAN PİRİMBAYEV
  4. Tez Türü: Doktora
  5. Konular: Ekonomi, Economics
  6. Anahtar Kelimeler: Avrasya Ekonomik Birliği, Ekonomik Entegrasyon, Kırgızistan, ARDL Sınır testi, the Eurasian Economic Union, economic integration, Kyrgyzstan
  7. Yıl: 2024
  8. Dil: Kırgızca
  9. Üniversite: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
  10. Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
  11. Ana Bilim Dalı: İktisat Ana Bilim Dalı
  12. Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
  13. Sayfa Sayısı: 154

Özet

Entegrasyon kelimesi Latince'den türeyen bir kelime olmakla beraber, parçaların bir bütün halindeki birleşimleri olarak ifade edilmektedir. Fakat günümüz şartlarda kullanılan entegrasyon kavramı, politik ve ekonomik alanda birleşmek, bütünleşmek, serbestleşme, emek ve sermayenin dolaşımının açılması anlamında kullanılmaktadır. Günümüzde ekonomik entegrasyon girişimleri uluslararası boyutta yapılmaktadır. Bunun temel amaçları altında ise; ülkeler arası ticarete engel olan kısıtlamaları kaldırmak, mal ve hizmetlerin serbest dolaşımını sağlamak, ortak bir pazar oluşturarak aralarındaki ticareti geliştirip serbestleştirmek için yapılan anlaşmaları kapsamaktadır. Ekonomik entegrasyon teorisinin tarihçesine ve gelişimine bakacak olursak İkinci Dünya Savaşı zamanlarına kadar uzanmaktadır. İlk olarak, İkinci Dünya Savaşı sonrasında Batı Avrupa ülkelerinin entegrasyon çabalarının artmasıyla birlikte ekonomik entegrasyon teorisi çalışmalarının aktif olarak başladığı görülmektedir. Özellikle 1951'de Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu'nun kurulması, entegrasyonun uluslararası siyasetin önemli bir unsuru haline gelmesine katkıda bulunmuştur. Ekonomik entegrasyonun sadece ekonomik değil aynı zamanda siyasi bir süreç olduğu bazı kaynaklarda vurgulanmaktadır. Entegrasyon teorisinin kurucusu ünlü iktisatçı J. Viner tarafından yazılan 'Gümrük Birliği Sorunu' eseri, Avrupa'daki gümrük birliği sorunlarını genel olarak analiz ederek, gümrük birliğinin çalışma mekanizması hakkında teori varsayımlarını ortaya koymaktadır. Ekonomik entegrasyon konusunda ünlü yazarların başında gelen diğer bir isim ise Bela Ballassa olmuştur. Bela Ballasa entegrasyon türünü ve ülkelerin arasında yaptıkları iş birliklerini birbirinden ayrı tutulmasını savunmuştur. Entegrasyonun varlığından bahsetmek için birlik içerisindeki ülkelerin birbirlerine uyguladıkları kısıtlamalardan vazgeçmek için adım atmaları gerekmektedir. Yani entegrasyon Ballassa'ya göre hem bir süreçtir hem de tek entegre ekonomiye dönüştür. Ekonomik entegrasyon türleri arasına giren gümrük birliği ve serbest ticaret anlaşmalara dayanmaktadır. Ülkeler bölgesel entegrasyonları oluştururken bazı hedefler göz önünde bulundurulur. Bunlar; ekonomide reformları teşvik edici politikalar izlemek, komşu ülkeler arasındaki ilişkileri geliştirmek ve en önemlisi uluslararası arenada entegrasyon içerisinde bulunan ülkelerin dünya pazarındaki konumlarını güçlendirmek olarak söylemek mümkündür. Günümüzde kullanılan entegrasyon teorisine veya anlayışına baktığımızda ülkelerin başlıca ve ortak amaçları arasında ekonomik potansiyelin artırılması, üretim kapasitesinin genişletilmesi, üretilen mal ve hizmetlerin pazarlanmasında sorun yaşanmaması ve nihayetinde toplumsal refah düzeyinin artırılması hedeflenmektedir. Entegrasyon teorisinin literatürde kullanılan aşamalarına bakacak olursak; tercihli ticaret anlaşması, serbest ticaret bölgesi, gümrük birliği ve gümrük birliğinin statik-dinamik etkileri, ortak pazar, ekonomik ve parasal birlik, tam ekonomik birlik, siyasal birlik olarak yapılan anlaşmalar kapsamında karşımıza çıkmaktadır. Tercihli ticaret anlaşmaları; bu entegrasyon türünün en dar kapsamlısı olup sadece belli başlı mallar üzerindeki gümrük vergilerinin indirimleri için yapılır. Serbest ticaret bölgeleri; genelde gelişmekte olan ülkelerde ihracat için yatırım ve üretimi artırmaya yönelik yabancı sermayeyi çekmek ve bu yatırımcılara daha rahat hizmetler sağlamak amacıyla gümrük bölgesi dışında sayılan yerlerdir. Gümrük birliği; iki veya daha fazla ülkenin aralarındaki ticareti geliştirmek amacıyla ithalat ve ihracata uygulanan gümrük vergilerinin ve miktar kısıtlamalarının kaldırıldığı, tüm üye ülkelerin birlik dışında kalan üçüncü ülkelere aynı tarifeyi uygulamak konusunda hemfikir oldukları bir entegrasyon şeklidir. Ortak Pazar; gümrük birliğinin bütün şartlarına ek olarak emek, sermaye, girişimci gibi üretim faktörlerinin birliğe üye ülkeler arasındaki dolaşımını engelleyen şartların ortadan kaldırılıp, üçüncü ülkelere karşı ortak gümrük tarifesinin uygulandığı bir entegrasyondur. Ekonomik ve parasal birlik; makro iktisadi politikaların koordinasyonunu içeren bir ortaklık biçimidir. Ayrıca parasal birlik, üye ülkelerin makroekonomik politika belirleme yetkilerini birliğe devretmelerini gerektirir ve tek bir para birimi oluşturulmasının yanı sıra ortak para ve maliye politikalarının uygulanması şeklinde tanımlamak mümkündür. Tam ekonomik birlik; ekonomik entegrasyondan farklı olarak ekonomi piyasalarında bütünleşme gerçekleştirilerek, maliye, para ve sosyal politikaların uyumu ile ilgili kararlar alınması için ulusal düzeyde kurumları olan birlik olarak tanımlanabilir. Siyasi birlik; ekonomik koşulların ve çıkarların ortaya koyduğu engelleri kaldırarak mal ve faktör hareketlerini serbest bırakmayı amaçlar. Bu rekabet avantajlarından yararlanmanın yanı sıra tamamlayıcı avantajların kullanılmasına da fırsat vermektedir. Ekonomik bütünleşme için siyasal yakınlaşma ve bunun küresel çıkarlarla uyumlu olması da gereklidir. Başka bir deyişle ekonomik entegrasyonun etkili bir şekilde işleyebilmesi için uluslararası düzeyde karar alabilen bir birim gereklidir ve bu birim siyasi çatışmaların azalmasına yardımcı olma amacını taşır. Literatürde ekonomik entegrasyonun başarılı sonuçlar vermesi için bazı şartların olduğu öngörülmektedir. Bunlar ekonomik yapı benzerliği, tamamlayıcılık ve rakiplik, ödemeler dengesi ve döviz kuru politikaları, altyapı imkanları, yatırım imkanları, coğrafi yakınlık, kültürel yakınlık gibi ortak özelliklerin olması gerekmektedir. Ekonomik yapı benzerliği; entegrasyon içerisinde olan ülkelerin gelişmişlik düzeyine göre, yani ülkelerin gelişmişlik düzeyleri birbirlerine yakın olduğunda kurulacak olan entegrasyonun daha başarılı olmasıdır. Tamamlayıcılık ve rakiplik; farklı malları üretken yapıya sahip olduklarında tamamlayıcılık başarı şansı daha yüksek, aynı malları üretip ve maliyetleri aynı düzeyde ise rakiplik şansı daha yüksek olmaktadır. Altyapı imkanları genelde gelişmekte olan ülkelerin sorunlarının başında gelir. Eğer altyapı tamamlanmadıysa lojistik ve haberleşme gibi zorluklar yaşanmaktadır. Kültürel yakınlık; entegrasyon içerisinde olan ülkelerin üretici ve tüketici tercihlerinin benzer mallar olduğunu, yaşayan toplumun zevklerinin birbirine yakınlığının oynadığı rolü anlatmaktadır. Avrasya Ekonomik Birliği; halkın yaşam standardını yükseltmek amacıyla üye devletlerin ekonomisinin istikrarlı gelişimi için fırsatlar yaratmak, birlik çerçevesinde mal, hizmet, sermaye ve işgücü kaynaklarının tek pazarını oluşturmaya çabalamak, kapsamlı, modernizasyon, iş birliği ve küresel ekonomi bağlamında ülkelerin ekonomilerinin rekabet gücünün artırılması amacı ile kurulan entegrasyon çeşididir. Avrasya Ekonomik Birliği'nin bugünkü kuruluş tarihi 2015'tir. 1991 yılında Sovyetler birliğinin dağılmasıyla beraber bölgede bağımsızlıklarını alan ülkelerin ekonomik ve sosyal alanlarını genişletmek gibi bazı gereksinimlere ihtiyaç duymuşlardır. 1991 yılının Aralık ayında 11 ülkeden oluşan bağımsız devletler topluluğu kurulmuştur. Bu devletler içerisinde Azerbaycan, Ermenistan, Belarus, Kazakistan, Kırgızistan, Moldova, Rusya, Tacikistan, Türkmenistan, Özbekistan ve Ukrayna'dan oluşmaktaydı. Daha sonra bu topluluğa Gürcistan'ın katılımıyla 12 ülkeye yükselmiştir. Rusya'nın teşvikleri ile birlikte üye ülkeler arasında ekonomik ilişkilerin geliştirilmesi amacıyla Bağımsız Devletler Topluluğu'na üye olan ülkelerin aynı zamanda ekonomik birlik kuruluşu kapsamında 24 Eylül 1993 tarihinde bir anlaşma imzalanmıştır. 1995 yılına gelindiğinde Rusya, Belarus ve Kazakistan gibi ülkelerin katılımıyla gümrük birliği kurulması kararlaştırılmıştır. Bu birliğin kurulmasında temel amaç, ekonomik faaliyetlerin düzenlenmesi ve doğrudan üretim ilişkilerinin geliştirilmesi planlanmaktaydı. Kırgızistan bu gümrük birliğine 1996 yılında, Tacikistan ise 1997 yılında dahil olmuşlardır. 2001 yılına gelindiğinde ilgili gümrük birliği anlaşmasının kapsamının genişletilmesi maksadıyla Rusya, Belarus, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan arasında Avrasya Ekonomik Topluluğu adı altında bir birliğin oluşturulduğu görülmektedir. Bu topluluk Bağımsız Devletler Topluluğu'nun kurumsal yapısını geliştirerek sürekli bir yürütme konseyi olacak şekilde üye ülkeler arasında anlaşmazlıkların çözümlenmesi için bir mahkeme kurulması kararlaştırılmıştır. 1 Haziran 2011 yılına gelindiğinde, Gümrük Birliği'nin ilk kurucularından olan Rusya, Belarus ve Kazakistan arasındaki anlaşma ile kurulan gümrük denetimi tamamen iptal edilmiş ve bu ülkeler arasındaki mal ve hizmet dolaşımını serbestleştiren yeni bir düzenlemeye gidilmiştir. 2012 yılında bu ülkeler arasında Avrasya Ekonomik Komisyonu (Eurasia Economic Commission) sözleşmesi imzalanmıştır. Bu sözleşmeye göre, ülkeler arasındaki hizmet, sermaye ve işçi dolaşımını serbestleştirmeye dönük adımlar atılmış, müdahaleyi engelleyici politikalar geliştirilmiştir. Genel olarak özetlersek, Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra bağımsızlıklarına kavuşan devletler sürekli olarak çeşitli anlaşmalar yaparak ekonomik ve sosyal bağlarını koparmamışlardır. Bugün yürürlükte olan Avrasya Ekonomik Birliği Anlaşması 29.05.2014 imzalanan bir anlaşmadır. İlk olarak Rusya, Belarus ve Kazakistan arasında imzalanmıştır. Daha sonra 2015 yılında Ermenistan ve Kırgızistan bu anlaşmaya dahil olmuşlardır. 2015 yılında kurulan Avrasya Ekonomik Birliği'nin merkezi Rusya Moskova'da bulunmaktadır. Birliğin işleyiş görevlerine göre organları bulunmaktadır. Avrasya Ekonomik Yüksek Konseyi, Avrasya Hükümetler Arası Konseyi, Avrasya Ekonomik Konseyi, Avrasya Ekonomik Birliği Mahkemesi ve Avrasya İstikrar ve Kalkınma Fonu'ndan oluşmaktadır. Avrasya Ekonomik Yüksek Konseyi, birliğin görevleri doğrultusunda kendi yetkisi dahilinde uluslararası çalışmaları uygulama hakkına sahiptir. Bu çalışmalar çerçevesinde devletler, uluslararası kuruluşlar ile iş birliği yetkisine giren konularda bağımsız olarak anlaşmalar yapma hakkına sahiptir. Birliğin üçüncü taraflarıyla uluslararası anlaşma taslaklarına ilişkin müzakereler ve bunların imzalanması, üye devletlerin ilgili iç devlet prosedürlerini tamamlamalarının ardından Yüksek Avrasya Ekonomi Konseyi'nin kararı esas alınarak gerçekleştirilir. Birliğin uluslararası anlaşmanın üçüncü bir tarafla bağlayıcılığına rıza göstermesi, uluslararası anlaşmayı feshetme, askıya alma veya ondan çekilme kararı, tüm üye devletlerin gerekli iç devlet prosedürlerini tamamlamasının ardından Yüksek Avrasya Ekonomi Konseyi tarafından verilir. Avrasya Hükümetler Arası Konseyi, Hükümetler arası Konsey toplantıları ihtiyaç duyuldukça ve yılda en az iki kez yapılır. Hükümetler arası Konseyin olağanüstü toplantıları, Birliğin çalışmalarıyla ilgili acil sorunları çözmek için herhangi bir üye devletin veya Hükümetler arası Konsey Başkanının inisiyatifiyle de toplanabilir. Uluslararası anlaşmaların ve üst kurul kararlarının Birlik çerçevesinde uygulanmasını ve uygulanmasının kontrolünü sağlar, oybirliğine varılmayan konuları yeniden gözden geçirir, Birliğin bütçe taslağını, Avrasya Ekonomik Birliği bütçesine ilişkin yönetmeliği ve Birlik bütçesinin uygulanmasına ilişkin raporu onaylar. Avrasya Ekonomik Birliği organlarının mali ve ekonomik faaliyetlerinin denetlenmesine ilişkin yönetmelik, Birlik organlarının mali ve ekonomik faaliyetlerinin denetimine ilişkin standartları ve metodolojiyi onaylar, mali ve ekonomik faaliyetlerin denetiminin yapılmasına karar verir. Birliğin kararlarını verir ve uygulama şartlarını belirler. Üye devletin teklifi üzerine Komisyon kararlarının iptali veya değiştirilmesine ilişkin konuları ele alır veya anlaşmaya varılamaması halinde üst kurulun görüşüne sunar. Avrasya Ekonomik Birliği Mahkemesi, Avrasya Ekonomik Birliği'nin daimi bir yargı organıdır ve bileşimi, yetkisi ve işleyiş ve oluşum usulü, Avrasya Ekonomik Birliği Mahkemesi Tüzüğü ile belirlenir. Birlik içindeki uluslararası anlaşmaların, bir üye devletin talebi üzerine veya bir ekonomik varlığın talebi üzerine Birlik organlarının kararlarının uygulanmasından kaynaklanan anlaşmazlıkları ele alır. Mahkeme, bir üye devletin talebi üzerine uyuşmazlıkların değerlendirilmesinin sonuçlarına dayanarak, uyuşmazlığın taraflarını bağlayıcı bir karar verir. Mahkeme, her üye ülkeden iki yargıç olmak üzere, teklifler üzerine Yüksek Avrasya Ekonomi Konseyi tarafından dokuz yıllık bir süre için görevlere atanırlar. Mahkeme, davaları Mahkemenin Büyük Kurulunun, Mahkeme Panelinin ve Mahkemenin Temyiz Dairesinin bir parçası olarak ele alır. Avrasya Ekonomik Birliği Mahkemesi Belarus'un Başkenti Minsk'te bulunmaktadır. Günümüz şartlarında Avrasya Ekonomik Birliği bölgesel entegrasyon sıralamasında Avrupa Birliği'nden sonra ikinci sırada yer almaktadır. İşleyiş şekli ve normları Dünya Ticaret Örgütü'nün normları doğrultusundadır. Bu noktada bazı değerlendirmelerin yapılması gerektiği açıktır. Bir kere Avrasya Ekonomik Birliği, 1993 yılından beri girişilen ortak ekonomik pazar ve siyasi iş birliğine dönük tecrübeleri dolayısıyla birliğin resmiliğini artırmak maksadıyla üst düzeyde temsili, kararların oy birliği ile alınması dolayısıyla devletlerin rızasını ön plana çıkaran bir görünüm arz etmesi bakımından Bağımsız Devletler Topluluğu diğer anlaşmalara kıyasla etkinliği ön planda tutan bir birliktelik olarak çalışmaktadır. Diğer yandan birliğin örgütsel yapısı üyelerinden bağımsız bir şekilde ortak ekonomik bir gündem oluşturmasına imkan verecek şekilde tasarlandığı görülmektedir. Bu bağlamda yapı ile ekonomik iş birliği geliştirmek isteyen dışsal aktörlerin Avrasya Ekonomik Birliği'nin kurumları ile anlaşmak mecburiyetinde olduğu ve bu manada üye devletlerin ulusal otoritelerinden daha önemli bir aktör olarak belirdiği ifade edilmektedir. Diğer yandan örgütün görev ve yetkileri incelendiğinde, her ne kadar örgütün Avrupa Birliği'nden ilham alan bir dili bulunmakta ise de, çok geniş yetkilerin örgüte devredilmediği görülmektedir. Birliğin yetki alanında vergiler, gümrük düzenlemeleri, teknik düzenlemeler ve ticari savunma tedbirlerinin konulması gibi yetkilerin olduğu görülmektedir. Diğer yandan birlik tarafından kabul edilen Ortak Gümrük Kanunu'nun ulus devletlerin kendi kanunlarına çok sayıda atıfta bulunduğu ifade edilmektedir. Aynı şekilde bağımsız bir kurul olarak görev yapan Komisyon'un kararlarının her zaman geri alınabilir oluşu, Konsey'de temsil edilen üye devletlerin katılmadığı kararların iptal edilmesi ile sonuçlanabilir bir nitelik taşımaktadır. Yukarıda ifade edildiği üzere bu durum birlik kararlarına resmilik kazandırmak gayesi gütse de etkinliğini zedeleyici bir yönü de bulunmaktadır. Avrasya Ekonomik Birliği'nin uzun vade 5-15 yıl planlamasında 2025 yılına kadar imzalanan anlaşma hükümleri uygulanmaya devam edecektir. 'Entegrasyon, üye devletlerin ekonomik büyümesinin bir itici gücüdür" yaklaşımı kapsamında, entegrasyon etkilerinin ortaya çıkması için temel koşulları yaratacak olan politika ve koordinasyonu güçlendirmek için çalışmalar yapılacaktır. Ülkeler arasındaki eşitsizliğin azaltılması, küresel ekonomiye ve entegrasyona uyum sağlanması, ekonomilerin rekabet gücünün arttırılması planlanmaktadır. Birliğin uzun vadeli gelişimi, entegrasyon sonucunda yeni pazar bölümlerinin yaratılması yoluyla üye devletlerin ekonomilerinin yapısının iyileştirilmesine katkıda bulunmalıdır. Avrasya Ekonomik Birliği, içindeki engellerin kademeli olarak ortadan kaldırılması, muafiyetlerin ve kısıtlamaların en aza indirilmesi, ortak ülkeler arasında tek pazar formatında ticari ve ekonomik iş birliğinin artmasına yol açacaktır. Aynı zamanda, ara malların karşılıklı ticaretinde de bir artış olması bekleniyor. Bu da ulusal kaynakların kullanımının verimliliği ve bunların Birlik içinde işlenme düzeyi üzerinde olumlu bir etkiye sahip olacak. Altyapı, sanayi, inovasyon ve diğer projelerin ortaklaşa uygulanması ihracatın büyümesini teşvik edecek ve üçüncü ülkelerden yapılan ithalatın payını azaltması beklenmektedir. 1990'lı yılların başından bu yana Kırgız Cumhuriyeti, Avrasya bölgesindeki entegrasyon süreçlerinde aktif bir katılımcı olmuş ve Avrasya bölgesindeki ortak ülkelerle ticari ve ekonomik ilişkilerin geliştirilmesine yönelik kararlılık göstermiştir. 2000 yılından bu yana Avrasya Ekonomik Topluluğu'nun bir üyesi olan Kırgızistan, ortaklarıyla birlikte, yeni bir entegrasyon etkileşimi aşamasına daha fazla geçiş amacıyla güncellenmiş ve daha gelişmiş bir gümrük birliğine doğru yoluna devam etmiştir. Kırgızistan'ın ekonomik birliğe girmesi önemli bir adım olmuştur. Avrasya Ekonomik Birliği beş üye ülke ile ekonomik hacmi açısından küresel boyutta güçlü bir yapılanmadır. Birliğin genel yapısı ve ülkelere yansımalarından ziyade çalışmanın amacı kapsamında Kırgızistan'a yansımaları dikkate alınmıştır. Birliğin Kırgızistan'a olumlu veya olumsuz durumların değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Kırgızistan da bağımsızlığını ilk olarak ilan eden ülkelerden biri olmuştur. Kırgızistan 199,951 km2 yüzölçümü ve 2023 Ocak ayı itibari ile 7 milyon nüfusuyla Orta Asya'nın tam merkezinde bulunmaktadır. Kuzeyinde Kazakistan, doğusunda Çin, güney ve güney batısında Tacikistan ve Özbekistan ile komşudur. Hem sahip olduğu yüzölçümü bakımından hem de enerji kaynakları bakımından diğer komşu ülkelere kıyasla avantajsız durumdadır. Ülkenin çoğu kısmının dağlık bölgelerden oluşması da ülke ekonomisini olumsuz etkileyen faktörler arasındadır. Bu coğrafi şartlar altında ülke ekonomisi tarım ve hayvancılığa daha çok elverişlidir. Ülkenin sahip olduğu tarım alanları, tarımsal ürünlere olan ihtiyacın tamamını karşılayamamaktadır. Bu da özellikle temel gıda alanında dış ülkelere bağımlılığını arttırmaktadır. Kırgızistan, bölgede ilk milli parayı kullanan ülke olmasının yanında, Eski Sovyet ülkesi olarak Dünya Ticaret Örgütü'ne de ilk üye olan ülkedir. TABLO Kırgızistan'ın birliğe ilk üye olduğu yıllarda dış ticaret verilerine tabloların sonuçlarına bakıldığında olumlu etkisinin olduğunu söylemek çok zordur. Yukarıdaki grafiği incelediğimizde, Kırgızistan'ın gayri safi yurtiçi hasılasında yıllar itibari ile 2020 yılına kadar artış gözlemlenmektedir. Ancak 2020 yılında bilindiği üzere tüm dünyada etkisini gösteren COVİD 19 hastalığı nedeni ile Kırgızistan'da da hasılanın düştüğü gözlemlenmektedir. Madencilik Kırgızistan ekonomisinde büyük bir paya sahiptir. Ülkenin toplam maden değerinin yaklaşık %87'sini altın, %10'unu kömür oluşturuyor ve geri kalan pay esas olarak bakır ve gümüşten geliyor. Şu anda altın, ülkenin toplam maden üretiminin %90'ını oluşturuyor ve ihracatın ana ürünü konumunda. Bugün Kırgız Cumhuriyeti'nde toplam rezervi 2 bin 149 ton olmak üzere 255 civarında altın yatağı bulunuyor. Altının büyük kısmı, Bağımsız Devletler Topluluğu ülkeleri arasında altın üretiminde 3., dünyada ise 22. sırada yer alan yüksek dağ Kumtor madeninden çıkarılıyor. Son birkaç yıldır istikrarlı bir şekilde yıllık 16-18 ton seviyesinde seyreden altın üretimi, 2019 yılında 21 tona ulaştı. Kırgız Cumhuriyeti'nin altın madeni ülkesi olmasına rağmen değerli metallere yapılan yatırım tasarruflarının hacmi küçüktür. Kırgızistan'da değerli metallere yönelik iç piyasası gelişmemiştir ve neredeyse hiç yoktur. TABLO Kırgızistan'ın birliğe ilk üye olduğu yıllarda dış ticaret verilerine tabloların sonuçlarına bakıldığında olumlu etkisinin olduğunu söylemek çok zordur. 2014 yılında yapılan ihracat tutarı seviyesi ancak 2018 yılında yakalanabilmiştir. Bunun nedeni ise birliğe girdikten sonra birlik dışındaki bir ülkeden ithal edilen malların gümrük oranlarının artmasıdır. Çünkü Kırgızistan Çin'den ithal ettiği ucuz ürünleri yeniden ihraç etmekteydi. Buna bağlı olarak da ithalatında da 2014 yılından sonra az da olsa bir düşüş görünmektedir. 2000 yılı itibari ile Kırgızistan'ın dış ticaret verilerini incelediğimizde, dış ticaret dengesi sadece 2001 yılında pozitif yönde çıkmıştır. Bunun sebebi ise 2001 yılında ülkeye yapılan ithalatın az olmasıdır. 2001 yılında aynı zamanda dış ticaret hacminde de 2000 yılına göre azalış görülmektedir. 2006 yılına kadar ihracatın ithalata oranı %50'nin üzerinde seyrederken 2006 yılı itibari ile bu oran %50'nin altına düşmüştür. 2022 yılında ihracatın ithalata oranı ise %22,70'leri göstermektedir. Dış ekonomik ilişkilerin verimliliği, genelde ülkenin dış ticaret dönüşümünün hacmine göre değerlendirilir. Ancak Kırgızistan'ın ihracat ve ithalat oranlarının uygun olduğunu kabul etmek henüz zordur. İthalat ihracata göre yaklaşık 3-4 kat fazladır, yani ülke ekonomisi nüfusun geçimi hala dış piyasaya bağlıdır. Her geçen yıl ithalatın artması bu açığı daha da arttırmaktadır. TABLO Yukarıdaki grafikte Kırgızistan'ın en çok ithalat yaptığı 10 ülke gösterilmektedir. Toplam ithalatın %43'e yakını Çin'den gerçekleşmiştir. İkinci sırada ise Rusya, üçüncü sırada Kazakistan ve daha sonra Türkiye ile devam etmektedir. Burada ihracata göre ithalatın yapıldığı en yüksek olduğu ülke Çin'dir. Bazı kaynaklarda Kırgızistan için Avrasya Ekonomik Birliği'ne girdiği zaman Çin'den ithal edeceği ürünlerin maliyeti artacağından dolayı, dış ticaret ilişkilerinin Birlik içerisindeki ülkelerle artacağı öngörülüyordu. Çünkü Çin Birlik dışında kalan üçüncü taraf ülke konumundadır. Çin'den ithal edilecek malların gümrük vergileri maliyetleri artıracaktır. TABLO Yukarıdaki grafik incelendiğinde Kırgızistan'ın 2022 yılında gerçekleşen ihracatı içerisinden en yüksek 10 ülke ele alınmıştır. İhracatın %50'ye yakını Rusya ile gerçekleşmiştir. İkinci sırada ise Kazakistan, üçüncü sırada Özbekistan ve daha sonra Türkiye ile devam etmektedir. Yani ülkelerin verilerinden de anlaşılacağı üzere BDT ülkeleri ile daha hacimli ticaret gerçekleşmektedir. Aslında Kırgızistan'ın Avrasya Ekonomik Birliği'ne üyeliği ihracatta gözle görülür bir artışa sebep olmamıştır. Coğrafi konum ve sınırlı enerji kaynakları dış ticaret ilişkilerinin çoğu eskisi gibi Sovyet Ülkeleri olmasına neden olmuştur. Kırgızistan ile Rusya arasındaki ikili ilişkilerin gelişmesi kapsamında 1999 yılında ülkeler arası komisyon kurulmuştur. Bu komisyon ticari, iktisadi, sosyal destek, bilim ve teknik konularda çalışmalar yapmaya başlamıştır. Komisyonun en önemli görevleri ise öncelikli daha çok ihtiyaç duyulan malzemelerin yıllık miktarlarının tespit edilerek tedarik etmektir. Rusya'ya gerçekleştirilen ihracatın başlıca malları içerisinde giyim eşyaları ve aksesuarları, meyve ve sebzeler, ham pamuk, elektrik donanımları, jeneratörler, transformatörler, fırın ve akkor lambalar yer almaktadır. Rusya'dan ithal edilen malların bazıları ise petrol ürünleri, kereste, elektrikli makineler, sanayi için ekipmanlar, kauçuk ve ürünleri, kimyasal ürünler yer almaktadır. Avrasya Ekonomik birliğinin Kırgızistan'a olumlu ya da olumsuz etkilerini incelemek için çalışmamızda temel ekonomik göstergelerin ARDL sınır testi ekonometrik analizi yapılmıştır. Bu veriler; ihracat, ithalat, GSYH, tüketici fiyat endeksi, nominal kur (KGSUSD), reel kur, para arzı, Avrasya Ekonomik Birliği içerisinde kullanılan reel kur, ithalat ve ihracat verileri test edilmiştir. Bu testlerin kapsamında beş model oluşturulmuştur. Birinci modelimiz ARDL eşbütünleşme bağımlı değişken GSYH(GDP), bağımsız değişkenler ise ithalat, ihracat ve reel kur olarak seçilmiştir. Dummy kukla değişkenimiz Kırgızistan'ın AEB'ne girmesinin eskisini göstermektedir. Akaike bilgi kriterine göre en uygun gecikme sayıları olarak GSYH'nın 1 gecikmesi, ithalatın 8 gecikmesi, ihracatın 0 gecikmesi ve reel kurun 8 gecikmesi seçilmiştir. Bu modelde F istatistiği sınır değerine göre eşbütünleşme ilişkisinin %5 önem düzeyinde olduğu görülmektedir. Birinci ARDL modeli sonucumuz ise; uzun dönemde ithalat ve ihracatın GSYH'ya pozitif etkisinin olduğu görülmektedir. İthalatta 1 birimlik değişme uzun dönemde GSYH'da 0,94 birimlik değişmeye neden olmaktadır. İhracatta 1 birimlik değişme uzun dönemde GSYH'da 0,39 birimlik değişmeye neden olmaktadır. Reel döviz kurunun ise GSYH'ya uzun dönemde hiçbir etkisi yoktur. Dummy kukla değişkeninin ise uzun dönemde pozitif etkisinin olduğunu söyleyebiliriz. Yani Kırgızistan Avrasya Ekonomik Birliği'ne girdikten sonra GSYH'da olumlu yönde artış olduğu görülmektedir. İkinci ARDL eşbütünleşme modelimizde bağımlı değişken İthalat(import), bağımsız değişkenler ise GSYH, İhracat ve Reel Kur olarak seçilmiştir. Dummy kukla değişkenimiz Kırgızistan'ın AEB'ne girmesinin eskisini göstermektedir. Akaike bilgi kriterine göre en uygun gecikme sayıları olarak ithalatın 4 gecikmesi, GSYH'nın 2 gecikmesi, ihracatın 8 gecikmesi ve reel kurun 1 gecikmesi seçilmiştir. Bu modelde F istatistiği sınır değerine göre eşbütünleşme ilişkisinin %5 önem düzeyinde olduğu görülmektedir. İkinci ARDL modeli sonuçlarına baktığımızda elde edilen değişkenlerin analizinde olasılık değerleri %5'ten büyük olduğu için uzun dönemde ihracatın, reel döviz kurunun ve GSYH'nın ithalata hiçbir etkisinin olmadığı görülmektedir. Dummy kukla değişkeninde de ise uzun dönemde Kırgızistan'da yapılan ithalatta hiçbir etkisinin olmadığını söyleyebiliriz. Yani Kırgızistan Avrasya Ekonomik Birliği'ne girdikten sonra ithalatında hiçbir değişme olmadığı AEB'nin ithalat verilerine pozitif veya negatif etki etmediği görülmektedir. Üçüncü ARDL eşbütünleşme modelimizde bağımlı değişken ihracat(Export), bağımsız değişkenler ise ithalat ve GSYH kullanılmıştır. Dummy kukla değişkenimiz Kırgızistan'ın AEB'ne girmesinin eskisini göstermektedir. Akaike bilgi kriterine göre en uygun gecikme sayıları olarak ihracatın 8 gecikmesi, ithalatın 4 gecikmesi ve GSYH'nın 5 gecikmesi seçilmiştir. Üçüncü ARDL modeli sonuçlarına baktığımızda uzun dönemde ihracata ithalatın negatif etkisinin olduğu, GSYH'nın pozitif etkisinin olduğu görülmektedir. İthalatta 1 birimlik değişme uzun dönemde GSYH'da 0,33 birimlik değişmeye neden olmaktadır. GSYH'da 1 birimlik değişme uzun dönemde GSYH'da 0,55 birimlik değişmeye neden olmaktadır. Dummy kukla değişkeninin ise uzun dönemde negatif etkisinin olduğunu söyleyebiliriz. Yani Kırgızistan Avrasya Ekonomik Birliği'ne girdikten sonra ihracatında olumsuz yönde gelişme olduğu görülmektedir. Dördüncü ARDL eşbütünleşme modelimizde bağımlı değişken Avrasya Ekonomik Birliği'ne üye ülkelerle gerçekleştirilen ihracat (Expeau), bağımsız değişkenler ise GSYH, AEB üye ülkeleri ile yapılan ithalat, tüketici fiyat endeksi ve para arzı kullanılmıştır. Dummy kukla değişkenimiz Kırgızistan'ın AEB'ne girmesinin eskisini göstermektedir. Akaike bilgi kriterine göre en uygun gecikme sayıları olarak AEB ihracatının 2 gecikmesi, AEB ithalatının 3 gecikmesi, para arzının 7 gecikmesi, tüketici fiyat endeksinin 0 gecikmesi ve GSYH'nın 7 gecikmesi seçilmiştir. Dördüncü ARDL modeli sonuçlarına baktığımızda uzun dönemde Kırgızistan'ın AEB üye ülkeleri ile yapılan ihracata sadece para arzının etki ettiği görülmektedir. Diğer değişkenlerin olasılık değerleri %5'ten büyük olduğu için hiçbir etkisinin olmadığı tespit edilmiştir. Dummy kukla değişkeninin ise uzun dönemde herhangi bir etkisinin olmadığını söyleyebiliriz. Yani Kırgızistan Avrasya Ekonomik Birliği'ne girdikten sonra üye ülkelerle yapılan ihracatında hiçbir değişim görülmemektedir. Beşinci ve son ARDL eşbütünleşme modelimizde bağımlı değişken AEB üye ülkelerle yapılan ithalat(impeau), bağımsız değişkenler GSYH, AEB üye ülkelerle yapılan ihracat, tüketici fiyat endeksi ve AEB reel kuru kullanılmıştır. Dummy kukla değişkenimiz Kırgızistan'ın AEB'ne girmesinin eskisini göstermektedir. Akaike bilgi kriterine göre en uygun gecikme sayıları olarak AEB üye ülkelerle yapılan ithalatın 8 gecikmesi, GSYH'nin 6 gecikmesi, AEB üye ülkelerle yapılan ihracatın 8 gecikmesi, tüketici fiyat endeksinin 8 gecikmesi ve AEB reel kurunun 3 gecikmesi seçilmiştir. Beşinci ARDL modeli sonuçlarına baktığımızda Kırgızistan'ın AEB üye ülkeleri ile yaptığı ithalata tüketici fiyat endeksi ve GSYH'nın pozitif etkisinin olduğu görülmektedir. GSYH'da 1 birimlik değişme uzun dönemde AEB ülkeleri ile yapılan ithalatta 0,32 birimlik değişmeye neden olmaktadır. Tüketici fiyat endeksinde 1 birimlik değişme uzun dönemde AEB ülkeleri ile yapılan ithalatta 20,41 birimlik değişmeye neden olmaktadır. AEB üye ülkelerle ihracatın ve AEB reel kurunun uzun dönemde hiçbir etkisi yoktur. Dummy kukla değişkeninin ise uzun dönemde negatif etkisinin olduğunu söyleyebiliriz. Yani Kırgızistan Avrasya Ekonomik Birliği'ne girdikten sonra üye ülkelerle yapılan ithalatın olumsuz yönde artış olduğu görülmektedir. Genel olarak analiz sonuçlarına baktığımızda, Avrasya Ekonomik Birliği'nin bazı göstergeler üzerinde olumlu bazıların da ise olumsuz veya hiçbir etkisinin olmadığı görülmektedir. Kırgızistan birliğe 2015 yılının son çeyreğinde girmiştir. Bizim modellerimizde kullandığımız veriler 2000-2022 yılları arasındaki verilerdir. Birliğe üye olmasından bu yana tam anlamıyla kullanılan veriler açısından 7 yıl olmuştur. Bunun ilk 2 veya 3 yılını birliğe uyum süreci olarak değerlendirirsek, 2019 yılında ortaya çıkan COVİD-19 salgın hastalığını da hesaba alırsak Kırgızistan'a birliğin nasıl bir etki gösterdiğini tam anlamıyla test etmek için daha erken olduğunu düşünmekteyim. Sonuç olarak Avrasya Gümrük Birliği Kırgızistan için çok iyi değerlendirilmesi gereken bir fırsattır. Birliğe üyeliğinin sonuçlarını görmek için henüz çok erkendir. Kırgızistan da dahil olmak üzere AEB içindeki bulunan ülkelerin birbirleri ile koordinasyon içerisinde çalışmaları gerekmektedir. Kırgızistan ekonomisinin büyük bir bölümünü tarım sektörü oluşturmaktadır. Avrasya Ekonomik Birliği üye ülkeleri ile büyük tarım işletmeleriyle entegrasyon olarak tarımdan beklenen geliri sağlamak mümkündür. Avrasya Ekonomik Birliği çok büyük pazar ve gümrük tarifelerinin de üçüncü ülkelere yüksek oranlı olması fırsatıyla ülkeye ithal edilen ürünleri, yabancı sermayeyi teşvik ederek bu ürünlerin ülke içerisinde üretimi sağlanabilir. Fakat yabancı sermaye yatırımlarını çekmek için gerekli altyapının oluşturulması gerekmektedir. Ayrı bir sorun ise üretilen malların diğer üye ülkelerde alıcı bulması için yine devlet destekli aracı kurumlar veya üreten kişiye özellikle de tarım sektöründe ürettiği mahsulü satma garantisi verilerek teşvik edilebilir. Böylelikle üretimi yapan kişinin satabilirmiyim kaygısını ortadan kaldırmak mümkün olabilir.

Özet (Çeviri)

The word integration is derived from Latin and is defined as the combination of parts into a whole. Nevertheless, today the concept of integration is used in the sense of unification, integration, liberalization, opening up the movement of labor and capital in the political and economic spheres. Nowadays, economic integration initiatives are carried out on an international scale. The main objectives include agreements to remove restrictions on trade between countries, to ensure the free movement of goods and services, and to develop and liberalize trade between them through the creation of a common market. The Eurasian Economic Union is a type of integration established with the aim of creating opportunities for the sustainable development of the member states' economy to raise living standards of the population, to seek to create a single market for goods, services, capital and labor resources within the framework of the union, as well as to improve the competitiveness of the economies of the countries in the context of comprehensive modernization, cooperation and global economy. The states that gained independence after the collapse of the Soviet Union have always maintained their economic and social ties through various agreements. The Eurasian Economic Union Agreement that is currently in force is an agreement signed on 29.05.2014. It was initially signed between Russia, Belarus and Kazakhstan. Later in 2015, Armenia and Kyrgyzstan joined this agreement. Kyrgyzstan's accession to the economic union was an important step. The Eurasian Economic Union is a powerful global organization in terms of its economic volume with five member states. This research is not concerned with the overall structure of the Union and its impact on the countries, but with the impact on Kyrgyzstan. It is aimed to evaluate the positive or negative effects of the union on Kyrgyzstan. In order to study the positive or negative impact of the Eurasian Economic Union on Kyrgyzstan, an econometric analysis of the main economic indicators was carried out applying the ARDL boundary test. The following data were tested: exports, imports, GDP, consumer price index, nominal exchange rate (KGS-USD), real exchange rate, money supply, real exchange rate used within the Eurasian Economic Union, import and export data. Five models were created within the scope of these tests. In general, the results of the analysis indicate that the Eurasian Economic Union has a positive effect on some indicators and a negative or no effect on others. Detailed information on the results is provided in the results section of the models.

Benzer Tezler

  1. Tez No

    736600

    Avrasya Ekonomik Birliği'nin Kırgızistan'a etkileri

    Евразиялык экономикалык биримдиктин Кыргызстанга тийгизген таасирлери

    NAZİRULLO NEGMATOV

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    2022

    EkonomiKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi

    Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı

    DOÇ. DR. MEHMET EMİN ERENDOR

  2. Tez No

    736522

    Евразия экономикалык биримдиги өлкөлөрүндө мамлекеттик тышкы карыздын экономикалык өсүшкө тийгизген таасири

    Avrasya Ekonomik Birliği ülkelerinde kamu dış borcunun ekonomik büyüme üzerindeki etkisi

    BEGİMAİ BİLİMBEK KIZI

    Yüksek Lisans

    Kırgızca

    Kırgızca

    2022

    EkonomiKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi

    İktisat Ana Bilim Dalı

    YRD. DOÇ. DR. CUNUS GANİEV

  3. Tez No

    614830

    Евразиялык экономикалык биримдиктин орду жана перспективасы

    Avrasya ekonomik birliğinin yeri ve geleceği

    AYÇÜRÖK BEKTAŞEVA

    Yüksek Lisans

    Kırgızca

    Kırgızca

    2016

    EkonomiKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi

    İktisat Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. JUSUP PİRİMBAEV

  4. Tez No

    615560

    Türk dillerinde kişi ekleri

    Түрк тилдериндеги жак мүчөлөр

    ERHAN TASHBASH

    Doktora

    Kırgızca

    Kırgızca

    2015

    DilbilimKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi

    Türkoloji Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. KADIRALI KONKOBAYEV

    PROF. DR. MEVLÜT GÜLTEKİN

  5. Tez No

    614362

    Yedi su, tanrı dağları ve sincan bölgesindeki göktürk heykelleri üzerine yapılan araştırmalar

    Жети-суу, теңир-тоо жана чыгыш түркстандагы түрк айкелдеринин изилдениши

    SONER PULAN

    Yüksek Lisans

    Kırgızca

    Kırgızca

    2013

    TarihKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi

    Tarih Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. KUBATBEK TABALDİYEV

Geri Dön