Türk işaret dilinde söylem belirleyicileri: Derlem tabanlı bir çalışma
Discourse markers in Turkish Sign Language (TID): A study based on TID corpus
- Tez No: 937781
- Danışmanlar: PROF. DR. GÜLSÜN LEYLA UZUN, PROF. DR. OKAN KUBUŞ
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Dilbilim, Linguistics
- Anahtar Kelimeler: Türk İşaret Dili, Söylem Belirleyicileri, İşaret Dili, Sağır, Sağır Topluluğu, Söylem, Turkish Sign Language, Discourse Markers, Sign Language, Deaf, Deaf Community, Discourse
- Yıl: 2025
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Ankara Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Dilbilim Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 293
Özet
Bu tez, işaret dilinde söylem analizi alanına katkıda bulunmayı amaçlamakta olup, Türk İşaret Dilinde söylem belirleyici adaylarını betimlemektir. Söylem belirleyicilerinin incelenmesindeki ilk adım, bunları tanımlamaktır. Bu çalışmada, söylem belirleyicilerinin tespiti için dört ölçüt belirlenmiştir (1) Sözdizimsel olarak isteğe bağlı olmaları, (2) Doğruluk koşullarına bağlı olmamaları; (3) Yorumlama süreçlerinde çıkarımsal mekanizmaları yönlendirmeleri, (4) Dilbilgisi açısından tek bir rolü taşımalarıdır. Bu bağlamda Türk İşaret Dilinde üzerinde çalışılan örneklem kapsamında alan yazında sıklıkla çalışması bulunan avuç yukarı (palm-up) da dâhil olmak üzere 29 farklı Söylem belirleyici adayı tespit edilmiştir. Bunlardan bir defa ya da sadece bir anadili konuşucusu tarafından üretilmiş olanlar çalışmanın kapsamı dışında bırakılarak toplam 21 söylem belirleyici adayı biçimsel ve sözcüksel olarak tanımlandıktan sonra tümcedeki işlevleri, konumu ve üretim sırasında kendilerine eşlik eden el dışı hareketlerdeki örüntü bakımında değerlendirilmiştir. Söylem belirleyici olarak kullanılan bu ögelerin analizi; dağılımları, işlevleri ve söylem içindeki konumları açısından dil içi (intra-linguistic) farklılıklar ortaya koymaktadır. Analiz edilen Türk İşaret Dili derleminde doğal veri toplayabilmek için yarı-yapılandırılmış yöntem çerçevesinde konu üretim testleri ve resim/video üretim testleri kullanılmıştır. Dolayısıyla derlemin doğrudan söylem belirleyici üretimini tespit etmeye yönelik olarak hazırlanmış bir kaynak olmaması çalışmanın sınırlılıklarını oluşturmuştur. Söylem belirleyicilerin kullanımına dair belirli bir sosyodilbilimsel modelin bulunmadığı görülmektedir; kullanım, tamamen işaretleyicinin tercihlerine bağlıdır ve bu durum, konuşulan diller üzerine yapılan önceki araştırmalarla tutarlıdır. Derlem tabanlı bir çalışma olan bu tezde Türk İşaret Dilinde günlük konuşma bağlamında sıklıkla söylem belirleyici üretimine başvurulduğu; söylem belirleyici kullanımının ve çeşitliliğinin tamamen kişilere bağlı olduğu ve alanyazınla da uyumlu olarak söylem belirleyicilerin tam olarak tanımlanmış bir ulama ait olmadığı; tümce de sadece bir rolü üstlenebildiği; çok işlevli olup konum ve bağlam çerçevesinde anlam kazandığı; söyleme farklı anlamlar katmaları sebebiyle bunları dilbilgisel olarak diğer yapılardan ayırmanın zor olduğu değerlendirilmiştir. Bu söylem belirleyicilerinin işlevsel çeşitlilik göstermekle beraber üretimde konuşucuya bağlı dilsel olarak özgül (language-specific) işlevler üstlendiği gözlemlenmiştir. Söylem belirleyicilerinin söylem içindeki konumları, işaret dillerinde el dışı hareketlerin tümce sınırını belirlemede ki etkisi göz önünde bulundurularak belirlenmiştir. Bu kapsamda karşılıklı konuşma şeklinde üretilen metinlerde söylem belirleyicilerin çoğunlukla geribildirim amacıyla bağımsız pozisyon da üretildiği ancak alanyazınla da uyumlu olarak serbest konum kapsamında tümcenin sonunda, başında ortasında üretildiği görülmüştür. Diğer yandan el dışı hareketlerin ise işlevsel dağılımda belirleyici etkiye sahip olmamakla beraber göz hareketlerinin işlevsel değişikliği desteklediği değerlendirilmiştir. Sonuç olarak, bu çalışma, söylem belirleyicilerin konuşulan ve işaret dilleri arasında ortak özelliklere sahip olduğunu ortaya koymaktadır.
Özet (Çeviri)
This dissertation aims to contribute to the field of discourse analysis in sign language by describing discourse marker candidates in Turkish Sign Language (TİD). The first step in analyzing discourse markers is to define them. This study is based on four criteria to identify discourse markers: (1) Being syntactically optional, (2) Being non-truth-conditional, (3) Guiding inferential mechanisms in interpretation processes, (4) Carrying only a single grammatical function. Within this framework, a total of 29 discourse marker candidates have been identified in Turkish Sign Language, including the widely studied palm-up gesture. However, those produced only once or by a single native signer were excluded from the study. Ultimately, 21 discourse marker candidates were formally and lexically described, followed by an analysis of their functions in sentences, positions in discourse, and co-occurring non-manual features. The analysis of these discourse markers reveals intra-linguistic differences in their distribution, functions, and placement within discourse. In order to collect naturalistic data, the Turkish Sign Language corpus in this study was compiled using semi-structured methods, including topic elicitation tasks and picture/video-based production tests. One limitation of the study is that the corpus was not specifically designed to identify discourse marker usage. There appears to be no sociolinguistic pattern governing the use of discourse markers; rather, their usage depends entirely on the signer's individual preferences, which aligns with previous research on spoken languages. As a corpus-based study, this research demonstrates that discourse markers are frequently used in everyday conversations in Turkish Sign Language. The frequency and variety of discourse markers depend entirely on individual preferences, and in accordance with the literature, discourse markers do not belong to a predefined grammatical category. Instead, they carry a single function within a sentence, exhibit multifunctionality, and derive their meaning from their position and context. Due to their role in adding different nuances to discourse, distinguishing discourse markers from other linguistic structures purely based on grammar is challenging. Although discourse markers show functional diversity, they also exhibit language- specific functions depending on the signer's production. The position of discourse markers in discourse was determined by considering the role of non- manual markers in marking sentence boundaries in sign languages. In dialogic discourse, discourse markers were primarily produced independently for feedback purposes. However, consistent with previous studies, they were mostly observed in sentence-final, initial, and medial positions within free placement patterns. On the other hand, while non-manual markers do not appear to have a decisive role in functional distribution, eye gaze movements have been observed to support functional shifts. In conclusion, this study confirms that discourse markers share common properties across both spoken and signed languages.
Benzer Tezler
- Discourse cohesion and phonetics in turkish sign language (tid): An Experimental and computational approach
Türk işaret dilinde söylem bütünlüğü ve hareket analizi: Deneysel ve hesaplamalı bir yaklaşım
ONUR KELEŞ
Yüksek Lisans
İngilizce
2024
DilbilimBoğaziçi ÜniversitesiDil Bilimi Bilim Dalı
DR. ÖĞR. ÜYESİ KADİR GÖKGÖZ
DR. ÖĞR. ÜYESİ NAZİK DİNÇTOPAL DENİZ
- Türkçe-TİD medya çevirilerinde 've' bağlayıcısı üzerine bir inceleme
An analysis of the connective 've' in Turkish-Turkish sign language (TİD) media translations
CANSU GEYGEL
Yüksek Lisans
Türkçe
2024
Mütercim-TercümanlıkAnkara ÜniversitesiTürk İşaret Dili ve Sağır Çalışmaları Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. AYTAÇ ÇELTEK
- Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi'nde cinsel sözvarlığı ve cinsel alan argosu
Sexual vocabulary and slang of sexual domain in Evliyâ Çelebi's Seyahatnâme
NUŞİN SUNAR
Doktora
Türkçe
2025
Türk Dili ve Edebiyatıİzmir Katip Çelebi ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. ŞABAN DOĞAN
- Ahmed Cevdet Paşa'nın Belagat-ı Osmaniyyesi transkripsiyonlu metin - indeks (s. 101 - 203)
Ahmed Cevdet Paşa's Belagat-ı Osmaniyye (s. 101 - 203) transcription text - index
FİLİZ KALYON
Yüksek Lisans
Türkçe
1998
Türk Dili ve EdebiyatıHarran ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
YRD. DOÇ. DR. M. MUHSİN KALKIŞIM
- Şeyyad Hamza Mi'rac-name
Başlık çevirisi yok
GÜLTEN FEŞEL GÜZELIŞIK
Yüksek Lisans
Türkçe
1996
Türk Dili ve EdebiyatıMarmara ÜniversitesiEski Türk Edebiyatı Bilim Dalı
PROF. DR. METİN AKAR