Câhız'ın edebî tenkit düşüncesinde lafız ve mana
Lafẓ and maʿnā in Jāḥiẓ's literary criticism thought
- Tez No: 938882
- Danışmanlar: PROF. DR. ŞÜKRAN FAZLIOĞLU
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Doğu Dilleri ve Edebiyatı, Eastern Linguistics and Literature
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2025
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Marmara Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Arap Dili ve Belagatı Bilim Dalı
- Sayfa Sayısı: 281
Özet
Bu çalışmada Câhız'ın (ö. 255/869) edebî tenkit düşüncesi bağlamında lafız ve mana meselesine yaklaşımı ele alınmıştır. Nazzâm (ö. 231/845), Bişr b. Mu'temîr (ö. 210/825) ve Sümâme b. Eşres (ö. 213/828) gibi Mu'tezile kelamcıları; Asmaî (ö. 216/831) ve Ebu Ubeyde (ö. 209/824) gibi Arap dilcileri ve edebiyat alimleri, İbnü'l-Mukaffa' (ö. 142/759) ve Sehl b. Hârun (ö. 215/830) gibi Fars asıllı edebiyatçılar; Hint edipleri; Galen (ö. 200) ve Aristo (m.ö. 384-322) gibi Grek, Roma filozof ile düşünürleri olmak üzere İslam medeniyet birikimi ve yabancı kültürün doğrudan veya dolaylı etkileriyle şekillenen bu kapsamlı düşünceyi ve yaklaşımı ortaya koymak önemli olduğu kadar zor da olmuştur. Ancak Câhız'ın lafız ve mana konusuna yaklaşımını temelde“nazım”ve“doğa”düşüncesi üzerinden okuma gereği fark edilince bahsi edilen zorluk daha kolay hale gelmiştir. Zira nazım ve telif, Câhız tarafından edebî bir söz hakkında son yargıyı vermenin temel ölçütü olarak ortaya konurken doğa ise nazmı bakımından üstün sözü vücuda getirebilmenin temel ilkesi olarak belirlenmiştir. Buna binaen araştırmada öncelikle Câhız'ın beyân teorisi ve doğayla irtibatı sorgulanmış ve doğayı, beyânî yetkinliğin temel ilkesi haline nasıl getirdiği irdelenmiştir. Daha sonra doğallık-yapaylık ve kadîm-muhdes gibi tenkit değerlendirmelerinde lafız ve mana ilişkisini tesis etme keyfiyeti ele alınmıştır. Bu bağlamda onun son tahlilde edebî tenkitte nazmı temel kriter kabul ettiği görülmüştür. Ne var ki varlık mertebesine bakan yönüyle lafız ve manayı, mananın önceliğine dayanacak şekilde tamamen ayırması zahiren lafız-mana ikiliği gözettiği vehmine kapı aralamıştır. Halbuki bu mertebede görülen ayrım, tenkit ve belâgat mertebesinde tam bir birlikteliğe dönüşür. Birliktelik ise söze dair hüküm aşamasında lafız ve mananın ayrı ayrı değil, üçüncü unsur nazım esas alınarak değerlendirilmesi anlamındadır. Fakat Câhız'ın gerekçelendirme ve izah gibi tenkit aşamalarında halen lafız ve manayı ayırarak tahliller yapabildiği önemle kaydedilmiştir. Önemine binaen Câhız'a göre nazmın hakikati müstakil olarak ele alınmış ve kavramın ses unsuru ile fesâhat, meâni, beyân ve bedî' olmak üzere belâgatın tüm kısımlarını içine alacak genişlikte kullanıldığı sonucuna ulaşılmıştır. Söz sürecinin terkipsel ve dâhili unsurlarıyla ilişkili olan mezkûr tüm hususlarla beraber Câhız'ın bir sözle ilgili“belîğ”veya“üstün”değerlendirmesi yapabilmesi için sözün, makam ve hâle uygun olma şartını da güçlü bir şekilde ortaya koyduğu vurgulanmıştır.
Özet (Çeviri)
This study deals with Jāḥiẓ's (d. 255/869) approach to the issue of lafẓ and maʿnā in the context of literary criticism. It has been both important and challenging to present this comprehensive thought and approach, which was shaped by the direct or indirect influences of the Islamic civilization accumulation and foreign cultures, such as Muʿtazila theologians like Naẓẓām (d. 231/845), Bishr b. Mutamir (d. 210/825) and Sumāme b. Ashras (d. 213/828); Arabic linguists and literary scholars such as Aṣmaʿī (d. 216/831) and Abu ʿUbayda (d. 209/824); Persian-origin literary figures such as Ibn al-Muqaffaʿ (d. 142/759) and Sahl b. Hārūn (d. 215/830); Indian literati; Greek and Roman philosophers and thinkers such as Galen (d. 200) and Aristotle (384-322 BC). However, when it was realized that it was necessary to read Jāḥiẓ's approach to the subject of lafẓ and maʿnā through the idea of“naẓm (syntax)”and“nature”, the mentioned difficulty became easier. This is because while naẓm and composition were established by Jāḥiẓ as the primary criteria for making the final judgment on a literary expression, nature was identified as the fundamental principle of being able to produce a superior expression in terms of its naẓm. Accordingly, the study first examines Jāḥiẓ's theory of bayān and its connection to nature, exploring how he established nature as the fundamental principle of rhetorical competence. Then, the study addresses the process of establishing the relationship between lafẓ and maʿnā in critical evaluations, such as the naturalness-artificiality and ḳadīm-muhdath debates. In this context, it is ultimately observed that Jāḥiẓ regarded naẓm as the basic criterion in literary criticism. However, his approach to lafẓ and maʿnā from the perspective of existential hierarchy-where he seemingly separates them entirely based on the priority of maʿnā-has led to the misconception that he upholds a strict dichotomy between the two. Yet, this distinction observed at the ontological level ultimately transforms into a complete unity in the realm of criticism and eloquence. This unity means that in the judgment phase of speech, lafẓ and maʿnā are not evaluated separately but rather through naẓm as a third fundamental element. However, it has been duly noted that al-Jāḥiẓ, in the stages of criticism such as justification and explanation, was still able to analyze lafẓ and maʿnā separately. Due to its importance, Jāḥiẓ's understanding of naẓm has been analyzed independently, and it has been concluded that the concept encompasses all aspects of eloquence, including phonetic elements, fesāḥa, meānī, bayān, and badī'. Along with all the aforementioned aspects related to the compositional and internal elements of the speech process, it has been emphasized that Jāḥiẓ strongly asserts that, for a speech to be considered“balīg”(eloquent) or“superior,”it must also meet the condition of being appropriate to the maḳām and situation.
Benzer Tezler
- Servet-i Fünun dergisi (547-650. sayılar)-İnceleme ve seçilmiş metinler-
The journal of the foundation of Servet-i Fünun (547-650. numbers)-Crined and selected texts-
RÜŞTÜ YILMAZ
Yüksek Lisans
Türkçe
2019
Türk Dili ve EdebiyatıSivas Cumhuriyet ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. SÜHEYLA YÜKSEL
- II. Abbasi Asrı'nda edebi çevre (232-334/847-945)
The Literary environment in the 2nd Abbasid period
SAİT UYLAŞ
Doktora
Türkçe
2001
Doğu Dilleri ve EdebiyatıAtatürk ÜniversitesiDoğu Dilleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı
PROF.DR. AHMET SAVRAN
- Fikir Hareketleri dergisindeki edebi ve fikri tartışmalar
Literary and intellectual arguments in the review of Fikir Hareketleri
SERAP ASLAN
Yüksek Lisans
Türkçe
2008
Türk Dili ve EdebiyatıEge ÜniversitesiTürk Edebiyatı Bölümü
YRD. DOÇ. DR. ŞERİFE ÇAĞIN
- Fikir Hareketleri Dergisinin 'Matbuat hayatı' sütununda edebî eleştiri
Literary criticism in 'Matbuat hayatı' column of Fikir Hareketleri journal
ŞENNUR TÜRK
Yüksek Lisans
Türkçe
2018
Türk Dili ve EdebiyatıMimar Sinan Güzel Sanatlar ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. ABDULLAH UÇMAN
- Hüseyin Cahid Yalçın'ın Sabah gazetesindeki tenkidi yazıları(1899-1900)
Critical articles from Hüseyin Cahid Yalçın at Sabah newspaper(1899-1900)
DUYGU ÖZTÜRK
Yüksek Lisans
Türkçe
2006
Türk Dili ve EdebiyatıMimar Sinan Güzel Sanatlar ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF.DR. ABDULLAH UÇMAN