Geleneksel türk osmanlı çarşı yapılarının oluşumu, gelişimi ve yakın doğu kültürleri ile olan etkileşimleri
The formation and development of traditional turkish-ottoman bazaar structures and their interactions with near eastern cultures
- Tez No: 945292
- Danışmanlar: PROF. FERİDUN AKOZAN
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Mimarlık, Architecture
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 1989
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi
- Enstitü: Fen Bilimleri Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Mimarlık Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 223
Özet
Birinci bölümde, alışveriş eyleminin tarihsel gelişim süreci anlatılırken, tarihin en ilkel kavimlerinde ticaret eyleminin değiştokuşla başladığı belirtilmiştir. Daha sonra çeşitli kültürlerde ticarete sahne olan mekanlar ve burada gerçekleşen alışveriş eyleminin oluşumu örneklerle açıklanmıştır. Ticaret, toplum yaşamında önemini her zaman korumuş, insanlar bu sayede birbirleriyle barış koşulları içerisinde karşılıklı yararlar sağlayan ilişkilere girmişler, kazanç amacıyla yurtlarından uzak bölgelere gitmişler, taşıma şekilleri için yeni teknolojiler geliştirmek zorunda kalmışlardır. Çalışmanın içinde geçen geleneksel Türk ticaret mekanlarıyla ilgili tanımlar ise kelime kökeni, mekansal işlevi, ve bu işleve göre yapılanma özelliklerini içermektedir. İkinci bölümde, Orta Asya kökenli Türk topluluklarının Çin'den Avrupa'ya dek uzanan topraklarda göçebe, yarı göçebe ve yerleşik düzende olmak üzere yaşamlarını sürdürdükleri belirtilerek, Türk kentlerinde çarşı oluşumunun kökeni araştırılmıştır. İslamiyet öncesi dönemlerde, kent surlarının dışında yeralan alışveriş mekanı, İslamiyetin Türk toplulukları arasında kabul edilmeye başlanarak yayılmasıyla birlikte, kentin merkezinde yeralan caminin çekim gücü ve İslam dininin sağladığı barış ortamı gibi nedenlerle sur içinde konumlanmıştır. Böylece İslam kenti, merkezde kentin en büyük camii, onun yakınında meydan ve çarşı ile, şehri boydan boya kateden ve merkezde kesişen iki büyük aks ile bu aksın merkeze yakın bölümlerinde ticari eylemlerin yoğunluk gösterdiği, merkezden uzaklaştıkça konutların yeraldığı bir doku özelliği göstermiştir. Sabit mekan özelliği gösteren ve işlenmiş mal satılan çarşılar, şehristan'da cami ile bütünleşmiş bir konuma ulaşırken, sabit olmayan ve işlenmemiş ürünlerin satıldığı pazar yerleri, rabadın dış mahallelerinde eski konumlarını korumuşlardır. Türklerin Anadolu'ya egemen olmalarıyla birlikte eski Bizans kentlerinde Türkleşme süreci yaşanmış, bu sürecin kısa sürede gerçekleşmesi fütüvvet ve Ahilik ile beslenen esnaf örgütlerinin kentiçi ticaret eylemlerini ellerine geçirmeleri sayesinde olmuştur. Anadolu Türk-Osmanlı kent yapısı, merkez cami, bedesten ve çarşı etrafında sokak dokusu oluşturmuş ve organik bir şekilde gelişmiştir. Kent içi doğal konum ve ticari yaşamın gereksinmelerine göre yönlenen çarşı, ayrıca fütüvvete dayanan Ahilik kurumunun ve Gedik sisteminin koyduğu kurallara göre korunmuş ve geliştirilmiştir. Üçüncü bölümde, Türk-Osmanlı çarşı mimarisi oluşum ve gelişimine etki eden faktörler belirlenmiş, bu faktörler sosyo-ekonomik ve çevresel (iklimsel-emniyet) olmak üzere 2 grupta incelenmiştir. Osmanlı çarşılarında alışveriş eylemi, satış üretim mekanları (dükkanlar) ve yaya mekanlarında (sokaklar) gerçekleşmiştir. Çarşı dokusunu oluşturan yapılar, dükkanlardan ve bedestenden oluşan Ana Yapılar, han, cami ve hamam gibi yapılardan oluşan Destek Yapılar başlıkları altında ele alınmıştır. Türk-Osmanlı kentinde çarşı yapılarının oluşumunda zaman unsuru rol oynamış ve çarşı yapılarının“bir defada inşa edilen”ve“zaman içerisinde inşa edilen”yapılar olmak üzere 2 grup oluşturmasına neden olmuştur. Geleneksel Osmanlı çarşılarının kent içi yerleşim özelliklerinde, merkezilik, emniyet ve karlılık gibi unsurlar ön plana çıkmıştır. Osmanlı İmparatorluğu döneminde güçlü bir esnaf örgütünün varlığı fiziki planlamada etkisini göstererek, sabit çarşıların inşaasına yol açmış, merkeziyetçi ve toplayıcı rol üstlenen bedestenlerin inşaası ile bedesten odak noktalı, zaman içerisinde inşa edilen yaygın çarşılar orta yere çıkmıştır. Bedesten odak noktalı yaygın çarşıların inşası Osmanlı kent dokusunun tipik özelliklerinden bir tanesidir. Dördüncü bölümde ise Yakın Doğu kültürlerinin oluşturduğu çarşı yapılanması incelenmiş ve ortak özellikler saptanmaya çalışılmıştır. Osmanlı çarşılarına etkilerinin olup olmadığı araştırılan, özellikle İran şehirlerinde çarşı yapılanması, zaman içerisinde inşa edilen doğrusal çarşı tipini orta yere çıkarmıştır. Bu tür çarşı yapılanmasının ortaya çıkışında Türkistan kent dokularında da görülen, kesişen iki cadde üzerinde yer alan dükkan dizilerinin varlığının ve esnaf sanatkarlar grubunun din ağırlıklı yönetilmeleri ve beraberinde merkezi bir yapılanmanın görülmemesi etken olmuştur.
Özet (Çeviri)
The first chapter outlines the historical development of commercial activity, beginning with the practice of barter among the most primitive tribes in history. The evolution of trade and the spaces in which it occurred across different cultures is explained through selected examples. Trade has always maintained its significance in the life of societies, fostering mutually beneficial relationships, enabling people to travel far from their homelands for economic purposes, and driving the invention of new transportation technologies. Definitions of traditional Turkish commercial spaces provided in this study include etymological origins, spatial functions, and the architectural features shaped by those functions. In the second chapter, the origins of bazaar formation in Turkish cities are examined in the context of the lifestyles of Turkic communities with Central Asian roots, who lived as nomadic, semi-nomadic, or settled groups across a vast geography stretching from China to Europe. In the pre-Islamic period, marketplaces were generally located outside city walls. However, with the spread of Islam among Turkic societies, these spaces shifted to the city center, influenced by the mosque's gravitational pull and the peaceful social environment fostered by Islam. Consequently, Islamic cities developed with a distinctive spatial configuration: the largest mosque positioned at the center, accompanied by a square and a bazaar, intersected by two main axes running through the city, with commercial activities concentrated near the center and residential areas spreading outward. Permanent bazaars that sold processed goods came to be integrated with the şehristan (inner city) and mosque complexes, while temporary marketplaces selling unprocessed goods retained their peripheral locations in the rabat (outer quarters). With the Turkish domination of Anatolia, a process of“Turkification”occurred in former Byzantine cities. The rapid success of this transformation was largely due to the rise of urban guilds inspired by Fütüvvet and Ahi traditions, which quickly came to dominate intracity commercial life. The structure of the Anatolian Turkish-Ottoman city developed organically around a central mosque, bedesten (vaulted market hall), and surrounding bazaar, forming a street network aligned with both the natural topography and the needs of urban commerce. Bazaars were protected and regulated according to the principles of the Ahi brotherhood and the Gedik guild system, which were rooted in Fütüvvet ethics. The third chapter identifies the factors that influenced the formation and development of Turkish-Ottoman bazaar architecture, grouping them into two categories: socio-economic and environmental (including climatic and security-related) factors. In Ottoman bazaars, commercial transactions occurred in both the production-sales units (shops) and pedestrian zones (streets). Structures that made up the bazaar fabric are classified into primary structures (such as shops and bedestens) and supporting structures (such as inns, mosques, and public baths). Time also played a significant role in the formation of bazaar architecture in the Turkish-Ottoman city. As a result, bazaars are categorized as either“constructed at once”or“developed over time.”Key considerations in the placement of traditional Ottoman bazaars within the city included centrality, safety, and profitability. The strong guild organization of the Ottoman period influenced the physical planning of cities, giving rise to permanent marketplaces. With the construction of central bedestens, which functioned as focal points, extensive bazaars developed organically over time. This bedesten-centered linear expansion is among the typical features of the Ottoman urban fabric. The fourth chapter examines the bazaar structures of Near Eastern cultures in an attempt to identify shared characteristics. Particular attention is given to the Iranian city bazaars, which -like their Ottoman counterparts- developed as linear forms over time. The emergence of this type of structure can be attributed to factors such as the presence of shop rows along two intersecting main streets (a configuration also seen in Turkistani urban patterns), the religiously guided organization of artisan groups, and the absence of a centralized planning authority.
Benzer Tezler
- Geleneksel Türk Osmanlı çarşı yapıları ve günümüzdeki alışveriş merkezleri üzerine bir inceleme
A research about traditional Turkish Ottoman bazaars and todays shopping centers
BURCU KÜÇÜKKÖMÜRCÜ
Yüksek Lisans
Türkçe
2005
MimarlıkMimar Sinan Güzel Sanatlar ÜniversitesiMimarlık Ana Bilim Dalı
PROF.DR. ALİ MUSLUBAŞ
- Amasya Osmanlı camilerinde bulunan taş bezemeler
Ottoman mosques stone embellishment in Amasya
FERRAH TUNÇ
Yüksek Lisans
Türkçe
2013
El SanatlarıAtatürk ÜniversitesiGeleneksel Türk El Sanatları Ana Bilim Dalı
YRD. DOÇ. DR. CELALETTİN KARADAŞ
- Sâmi Efendi ve mimarî eserlerde bulunan yazıları
Sâmi Efendi and his calligraphy works in architecture
ZEHRA KORKMAZ
Yüksek Lisans
Türkçe
2019
El SanatlarıNecmettin Erbakan ÜniversitesiGeleneksel Türk Sanatları Ana Sanat Dalı
DOÇ. DR. ALİ FUAT BAYSAL
DOÇ. DR. SÜLEYMAN BERK
- Anıtsal yapıları ve ticaret dokusu ile Bornova geleneksel çarşı bölgesinin değerlendirilmesi ve koruma önerileri
Architectural evaluation and conservation proposal of Bornova traditional bazaar area with its monumental and trade structure
ZEYNEP GÜLDEN YILMAZ
- Adapazarı kentsel sit alanı'nın tarihsel süreç içindeki değişiminin incelenmesi ve bölgenin günümüze yeniden kazandırılması
Reearch for Adapazari city cite in historical process and bringing in the region again for today
AYGÜL ARTIRMA