Geri Dön

Ölçünlü Türkçede e ünlüsü alçalmasına seslem tabanlı bir yaklaşım

A syllable-based approach to lowering of e in standard Turkish

PDF İndir

  1. Tez No: 948154
  2. Yazar: GÖKTUĞ BÖRTLÜ
  3. Danışmanlar: DOÇ. DR. İPEK PINAR UZUN
  4. Tez Türü: Doktora
  5. Konular: Dilbilim, Linguistics
  6. Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
  7. Yıl: 2025
  8. Dil: Türkçe
  9. Üniversite: Ankara Üniversitesi
  10. Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
  11. Ana Bilim Dalı: Dilbilim Ana Bilim Dalı
  12. Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
  13. Sayfa Sayısı: 130

Özet

Bu tez çalışmasında, Türkçedeki e alçalması olgusu için ZÜZÜ Sesbilim ve Element Kuramı yaklaşımlarından yararlanılarak bir çözümleme sunulmuştur. Sözü edilen alçalma olgusunun gerçekleşmesinde e ünlüsünün sesdizimsel yapısının ve öncül-ardıl bitişiğindeki parçaların etkileri incelenmiştir. Bu bağlamda e ünlüsünün, kapalı seslem içerisinde r, l, n ve m ünsüzlerinin öncül bitişiğinde bulunduğu konumlarda alçalmaya uğradığı görülmektedir. ZÜZÜ Sesbilim çerçevesinden bakıldığında kapalı bir seslemin sonsesi, ardıl bitişiğinde bulunan dolu bir çekirdek tarafından yönetilmemektedir. Yönetim yanal ilişkisinin güçsüzleştirici bir etkisi bulunduğundan dolayı yönetilen Z kurucusuna bağlı element yapısından │A│ elementinin yayılmadığı, yönetilmeyen bir Z kurucusuna bağlı ünsüzden ise │A│ elementinin yayıldığı gözlemlenmektedir. Dolayısıyla geleneksel yaklaşımlarda kapalı seslem etkisi sesbilimsel bir tabanda incelenmezken ZÜZÜ Sesbilim kuramında aynı olgu için sesbilimsel bir çözümleme sunulmaktadır. Alçalma olgusunun gerçekleşmesi için, yönetilmeyen bir Z kurucusu ile ilişkilendirilen element yapısındaki │A│ elementinin öncül bitişiğinde bulunan Ü kurucusunun element yapısına yayılması gerekmektedir. Alçalma olgusunu tetikleyen ünsüzler (r, l, n ve m) incelendiğinde element yapılarının baş konumunun boş olduğu görülmektedir. Ek olarak, sözü edilen kaynak element yapılarında (m ünsüzü dışında) │A│ elementinin baş konumunda bulunmadığı (ya da diğer bir deyişle bağımlı konumunda bulunduğu) alanyazında da belirtilmiştir. Bu tez çalışmasında │A│ elementinin bağımlı konumunda bulunduğu ve baş konumunun boş olduğu ünsüzlere m ünsüzü de eklenmiştir. m ünsüzünün element yapısında bağımlı konumunda bulunan │A│ elementinin sesbilgisindeki yansıması ileride yanıtlanması gereken bir soru olarak karşımıza çıkmaktadır. │A│ elementinin yalnızca e ünlüsüne yayılmasıyla gözlemlendiği üzere, sözü edilen ünlünün element yapısının diğer ünlülerin element yapılarından farklı olduğu ve alçalmaya uğrayan e ünlüsünün │_ (I A)│ element yapısına sahip olduğu savlanmaktadır. Bu bağlamda, ünlüler arasında başı olmayan ve bağımlı konumu dolu olan tek element yapısı alçalmaya uğrayan e ünlüsündedir. │A│ elementi yetkilendirici olarak yayılabileceğinden, yalnızca │_ (I A)│ element yapısına yayılabilmektedir. │A│ elementinin yayılımı ile │A (I A)│ görünümüne sahip olan element yapısı sesbilgisi tarafından [ɛ] olarak yorumlanmaktadır. Alçalma olgusunun gerçekleşebileceği başka bir ünlü ise çoğul ekinde (-lAr) bulunmaktadır. Çoğul ekinde (ya da ünlü uyumuna göre ünlüsü a ya da e olarak yüzeye çıkabilen tüm yapılarda) bulunan ünlünün element yapısının sözlüksel olarak │_ (A)│ olduğu düşünüldüğünde, ünlü uyumu gereği │I│, alçalma olgusu gereği │A│ elementi yayıldığında │A (I A)│ element yapısı ortaya çıkmaktadır. Tıpkı bir önceki örnekte gösterildiği gibi, │A│ yayılımı ile ortaya çıkan element yapısında │A│ elementi hem baş hem de bağımlı konumunda bulunmaktadır. Bu durumun diğer sesbilimsel işlemler ya da akustik sesbilgisi yönünden etkileri ileriki çalışmalara bırakılmıştır. Kimi çevrelerde e ünlüsünün, kapalı seslem içerisinde r, l, n ve m ünsüzlerinin öncül bitişiğinde bulunmasına karşın alçalmaya uğramadığı görülmektedir. Sesbilimsel bir olgu olan alçalmanın, koşul sağlanmasına karşın kimi konumlarda gerçekleşip diğerlerinde gerçekleşmemesi olası değildir. Bu durum, e ünlüsü olarak nitelendirilen, sözlüksel olarak farklı (en az) iki element yapısının bulunduğunu göstermektedir. Bunlardan biri önceki paragrafta açıklandığı üzere │_ (I A)│ olarak savlanmaktadır. Diğer e ünlüsünün ise │I (A)│ element yapısına sahip olduğu alanyazında da sıkça belirtilmiştir. │I (A)│ element yapısına │A│ elementinin yayılımı olası değildir çünkü │A│ elementi yalnızca yetkilendirici olarak yayılabilmektedir. │I (A)│ element yapısının başı vardır ve │A│ elementinin yetkilendirici olarak yayılımı sonrasında Türkçede bulunmayan baş değiştirimi gerçekleşmesi gerekmektedir. Bu nedenle │I (A)│ element yapısını barındıran e ünlüsünde herhangi bir alçalma gözlemlenmemekte ve sözü edilen element yapısı sesbilgisi tarafından [e] olarak yorumlanmaktadır. Buna ek olarak a ~ e değişkesi görülen herhangi bir ünlünün de (örn. çoğul eki -lAr) alçalmaya uğradığı gözlemlenmektedir. Sözü edilen ünlünün element yapısı │_ (A)│, ünlü uyumu ile │I│, alçalma ile │A│ elementinin yayılımı ile │A (I A)│ görünümü almaktadır. Alçalma olgusunu r, l, n ve m ünsüzlerinin tetiklemesinin bu ünsüz kümesinin Türkçedeki titreşimliler doğal sınıfını oluşturmasıyla bir ilgisi bulunmamaktadır. r l n m ünsüz kümesinin e ünlüsünün alçalmasına neden olan özelliği │A│ elementinin bağımlı konumunda bulunmasıdır. Kaynak element yapıda yetkilendirici konumda bulunmayan │A│ elementinin yayılımının gerçekleşmesi için hedef element yapısında yetkilendirici olması gerekmektedir. r, l, n ve m ünsüzlerine ek olarak z ünsüzünün de kapalı seslem içerisinde e ünlüsünün ardıl bitişiğinde bulunduğu konumlarda alçalmaya yol açtığı gözlemlenmektedir (örn. ölmez [ølmɛz], kurşungeçirmez [kurʃungetʃirmɛz] vb.). Ancak sözü edilen alçalma olgusu yalnızca mez yapısında bulunan e ünlüsü üzerinde gerçekleşmektedir. Buna karşın, mez yapısının görüldüğü ancak alçalmanın gerçekleşmediği örnekler de bulunmaktadır (örn. mezgit [mezgit], mezhep [mezhep] vb.). mez yapısındaki e ünlüsünün alçalma örüntüleri incelendiğinde geniş zamanın olumsuzluk eki olan mez, e alçalmasını tetikleyen ses çevresini oluşturmaktadır. Buradan hareketle sözü edilen mez ekinde e alçalmasına neden olan z ünsüzü ile e alçalmasına neden olmayan z ünsüzü arasında sözlüksel bir fark olduğu savunulabilir. Alçalmaya neden olan z ünsüzünün element yapısında, alçalmaya neden olan diğer tüm ünsüzler (r, l, n ve m) gibi │A│ elementini bağımlı konumunda bulundurduğu, baş konumunun boş olduğu ve bu elementin yetkilendirici olarak yayılmasıyla e ünlüsünün alçalmaya uğradığı savlanabilir. Alçalmaya neden olan z ünsüzü artsüremli olarak incelendiğinde zetasizm (r→z) gerçekleşmiş olabileceği konusunda savlar bulunmaktadır. Bu savların doğruluğundan bağımsız olarak, alçalmaya neden olan z ünsüzünün ve alçalmaya neden olmayan z ünsüzünün farklı element yapılarına sahip olmasına karşın ölçünlü Türkçede sesbilgisi tarafından aynı yorumlandığı görülmektedir: [z]. Ancak iki z ünsüzünün element yapılarının arasındaki fark, e alçalmasının görüldüğü örüntüler irdelendiğinde ortaya çıkmaktadır.

Özet (Çeviri)

In this dissertation, an analysis is presented for the phenomenon of vowel lowering of the Turkish vowel e by utilizing the approaches of CVCV Phonology and Element Theory. As to the aforementioned lowering phenomenon, the effects of the phonotactic structure of the vowel e and the segments immediately preceding or following it have been investigated. In this context, it is seen that the vowel e undergoes lowering in closed syllables when immediately preceding the consonants r, l, n, or m. In the framework of CVCV Phonology, the coda of a closed syllable is not governed by an immediately following full nucleus. Due to the weakening effect of the governing lateral relation, it is observed that the element │A│ does not spread from a governed C constituent, whereas it does spread from an ungoverned C constituent. Therefore, while the effect of the closed vowel is not examined on a phonological basis in traditional approaches, CVCV Phonology presents a phonological analysis for the same phenomenon. In order for lowering phenomenon to occur, the element │A│ associated with an ungoverned C constituent must spread to the element structure of the V constituent in the immediately preceding position. When the consonants triggering the lowering (r, l, n, and m) are examined, it is seen that there is no head in their element structures. In addition, it has been noted in the literature that the element │A│ in the aforementioned source element structures (excluding m) does not appear in the head position (or in other words, it appears in the dependent position). In this dissertation, the consonant m is also included among those whose element │A│ appears in the dependent position and whose head position is empty. The phonetic reflection of the element │A│ appearing in the dependent position of the element structure of the consonant m remains a question to be answered for future research. As observed by the spreading of the element │A│ only to the vowel e, it is argued that the element structure of this vowel differs from that of other vowels and that the vowel e which undergoes lowering has the element structure │_ (I A)│. In this context, the only vowel whose head position is empty and dependent position is full is the vowel e that undergoes lowering. Since the element │A│ can spread only as a licensor, it can only spread to the element structure │_ (I A)│. The element structure becoming │A (I A)│ with the spreading of the element │A│ is interpreted as [ɛ] by phonetics. Another vowel that undergoes lowering is found in the plural suffix (-lAr). If the element structure of the vowel in this suffix (or of any suffix vowel alternating between a or e depending on vowel harmony) is considered as │_ (A)│ lexically, the spreading of │I│ due to vowel harmony and of │A│ due to lowering leads to the element structure │A (I A)│. As shown in the previous example, the element │A│ appears both in the head and dependent positions in the element structure with the spreading of │A│. The effects of this situation on other phonological processes or on acoustic phonetics are left for future work. In some cases, it is observed that the vowel e does not undergo lowering even when it appears in a closed syllable and immediately precedes r, l, n, or m. It is not possible for a phonological phenomenon such as lowering to apply in some cases and not in others despite the conditions being met. This shows that (at least) two lexically distinct element structures exist for what is called the vowel e. One of these is argued to be │_ (I A)│ as mentioned in the previous paragraph. The other e is frequently indicated in the literature to have the element structure │I (A)│. The spreading of the element │A│ to the element structure │I (A)│ is not possible since the element │A│ can only spread as a licensor. The element structure │I (A)│ already has a head and the spreading of │A│ would require head-switching which is not present in Turkish. For this reason, the vowel e with the element structure │I (A)│ is not observed to undergo lowering, and this element structure is phonetically interpreted as [e]. Furthermore, any vowel such as the one in the plural suffix (-lAr), which has the alternation a ~ e, is also observed to undergo lowering. The vowel in question has the element structure │_ (A)│ and receives the element │I│ through vowel harmony and the element │A│ through lowering, the resulting element structure becomes │A (I A)│. The fact that the consonants r, l, n, and m trigger lowering is not related to their forming the natural class of sonorants in Turkish. What leads to the lowering of e is that the consonants r, l, n, and m have the element │A│ in the dependent position. In order for the element │A│ that is not a licensor in the source element structure to spread, it must be a licensor in the target element structure. In addition to the consonants r, l, n, and m, it is also observed that the consonant z triggers lowering when it immediately follows the vowel e in a closed syllable. (e.g., ölmez [ølmɛz], kurşungeçirmez [kurʃungetʃirmɛz] vb.). However, this lowering process appears to be limited to the vowel e only in the mez form. Still, there are also cases where the mez form is present but lowering does not occur (e.g., mezgit [mezgit], mezhep [mezhep, etc.). An examination of the lowering patterns of e in mez forms shows that the aorist negative suffix creates the triggering phonological environment for the lowering of e. From this point of view, it can be argued that the consonant z in mez that causes e-lowering is lexically different from the one that does not. It can be claimed that the consonant z which causes lowering, similar to all the other consonants (r, l, n and m) that cause lowering, has the element │A│ in the dependent position, lacks a head, and spreads this element as a licensor, thus causing the vowel e to lower. There are also diachronic arguments suggesting that the consonant z that causes lowering may have experienced zetacism (r→z). Regardless of the accuracy of these arguments, the fact remains that although the consonant z that causes lowering and the consonant z that does not lead to lowering have different element structures, they are both interpreted as [z] by phonetics in standard Turkish. However, the difference between the element structures of the two consonants z can be revealed through patterns of e-lowering.

Benzer Tezler

  1. Tez No

    314271

    Van Gölü havzası ağızları

    The dialects of Lake Van basin

    ENGİN GÖKÇÜR

    Doktora

    Türkçe

    Türkçe

    2012

    Türk Dili ve EdebiyatıFırat Üniversitesi

    Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı

    YRD. DOÇ. DR. ÇİMEN ÖZÇAM

  2. Tez No

    814427

    Türkçede -Ik yapım ekinin biçimbilim-anlambilim arayüzünde değerlendirilmesi

    The evaluation of the -Ik suffix in Turkish at the morphology-semantics interface

    KADİR CAN ÖZDEMİR

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    2023

    DilbilimYıldız Teknik Üniversitesi

    Türkçe ve Sosyal Bilimler Ana Bilim Dalı

    DOÇ. DR. HASAN MESUT MERAL

  3. Tez No

    818088

    The phonology of Arabic loanwords in Turkish: The case of t-palatalisation

    Türkçedeki Arapça kökenli alıntı kelimelerin ses dizimine dair: T-damaksıllaşması olgusu

    HALİL İBRAHİM İSKENDER

    Doktora

    İngilizce

    İngilizce

    2015

    DilbilimUniversity of London (The School of Oriental and African Studies-SOAS)

    Dilbilim Ana Bilim Dalı

    PROF. GEORGE DEDES

  4. Tez No

    257202

    Prosodic domains and the syntax-prosody mapping in Turkish

    Türkçe'de ezgi birimleri ve sözdizim-ezgi eşleşmesi

    SEDA KAN

    Yüksek Lisans

    İngilizce

    İngilizce

    2009

    DilbilimBoğaziçi Üniversitesi

    Dilbilim Ana Bilim Dalı

    YRD. DOÇ. DR. MELTEM KELEPİR-WOOD

  5. Tez No

    574665

    Eski Türkçeden Türkiye Türkçesi ve ağızlarına uzanan söz varlığı

    The vocabulary inherited from old Turkish to Turkish and its dialects

    ABDULLAH MERT

    Doktora

    Türkçe

    Türkçe

    2019

    DilbilimNecmettin Erbakan Üniversitesi

    Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. ABDURRAHMAN ÖZKAN

Geri Dön